Trong video gây bão mạng năm 2016, rapper Mỹ Prince Ea dựng nên một phiên tòa giả định trong đó bị cáo là hệ thống giáo dục hiện đại, còn anh là nguyên đơn buộc tội sự lỗi thời của hệ thống giáo dục ép mọi học sinh vào chung một khuôn và đánh giá khả năng của tất cả học sinh bằng những bài kiểm tra chuẩn hóa. Bài phát biểu đầy cảm hứng được biến hóa thành ngôn ngữ có nhịp điệu theo phong cách rap với những luận điểm sắc bén đến nay đã thu hút hơn 23 triệu views, với những câu rap mà chắc hẳn nhiều người khó có thể quên được:
“Albert Einstein từng nói:“Ai cũng là một thiên tài. Nhưng nếu bạn đánh giá con cá bằng khả năng leo cây, nó sẽ sống cả đời tin rằng mình thật ngu ngốc.”
“Lớp học ngày nay chẳng khác gì lớp học 150 năm trước đây. Vậy mà những người làm giáo dục luôn nói rằng giáo dục là để chuẩn bị cho tương lai của học sinh?”
“Hãy xem các nhà khoa học chỉ cho bạn rằng không có bộ não nào giống nhau, hay mỗi bậc cha mẹ có hai đứa con trở lên cũng sẽ chứng minh cho bạn điều đó.”
“Nếu bác sĩ kê cùng một đơn thuốc cho tất cả bệnh nhân, kết quả sẽ thật thảm khốc, rất nhiều người sẽ càng đổ bệnh. Hãy tưởng tượng một giáo viên đứng trước 20 học sinh, mỗi em có một điểm mạnh, một khả năng, một nhu cầu, một ước mơ khác nhau nhưng được dạy cùng một thứ theo cùng một cách…”
Buộc tội hệ thống giáo dục vì những bài kiểm tra chuẩn hóa đánh đồng mọi học sinh trên con đường dẫn tới thành công, Prince Ea cho rằng nghệ thuật hay khiêu vũ cũng quan trọng không kém gì môn Toán. “Hãy nhìn nhận mọi loại tài năng một cách công bằng” là cách mà giáo dục nên hướng đến, anh truyền tải thông điệp này qua video.
Những gì Prince Ea đề cập đến dường như khá đúng với bối cảnh giáo dục hiện nay ở Việt Nam. Người ta đã tốn rất nhiều giấy mực để viết về căn bệnh trầm kha của giáo dục, sự lạc hậu, lỗi thời của hệ thống khi bao nhiêu năm vẫn dạy học sinh những kiến thức cũ kỹ, những phương pháp dạy và học không bắt kịp với những nhu cầu của thời đại và không chuẩn bị cho học sinh những kỹ năng để thích ứng với thế giới biến đổi không ngừng.
Những diễn biến phức tạp khó lường của đại dịch Covid-19 một lần nữa khắc sâu sự thực rằng chúng ta đang sống trong thế giới VUCA, một thế giới được đặc trưng bởi tính biến động (Volatility), bất định (Uncertainty), phức tạp (Complexity) và mơ hồ (Ambiguity). Dưới tác động của cuộc cách mạng 4.0, rất nhiều ngành nghề sẽ bị thay thế và nhiều ngành nghề mới sẽ xuất hiện trong tương lai. Giáo dục, đặc biệt là giáo dục công lập ở Việt Nam, chắc chắn phải đổi mới để thích nghi với thế giới đó. Song song với xu hướng đổi mới giáo dục, khái niệm giáo dục khai phóng (liberal education) bắt đầu được nhắc đến nhiều ở Việt Nam trong những năm gần đây. Cách đây 5 năm, Đại học Fulbright Việt Nam bắt đầu hành trình dựa trên triết lý giáo dục khai phóng, một mô hình giáo dục thiên về phát triển kiến thức nền tảng và các kỹ năng có thể chuyển đổi.
Cô Đàm Bích Thủy tại hội thảo trực tuyến “Giáo dục khai phóng & Cách phát triển toàn diện cho con” do hệ thống trường Khai Nguyên – Inspire Schools tổ chức
Tại hội thảo trực tuyến “Giáo dục khai phóng & Cách phát triển toàn diện cho con” do hệ thống trường Khai Nguyên – Inspire Schools tổ chức cuối tháng 7, cô Đàm Bích Thủy, Chủ tịch Đại học Fulbright Việt Nam, cho biết giáo dục khai phóng không phải là một khái niệm mới. Cụm từ này đã xuất hiện từ thời Hy Lạp cổ đại để nói về một chương trình đào tạo toàn diện, gồm những môn được tổng hợp từ các ngành khác nhau. “Người học không phải học chỉ để kiếm được một công việc, mà học trên tinh thần tự do suy nghĩ, tự do lựa chọn các con đường đi của mình,” cô Thủy phát biểu.
Học cách học
Một quan điểm dường như ăn sâu vào ý thức của các bậc cha mẹ Việt Nam là việc định hướng con cái vào một ngành nghề nhất định sau khi hoàn thành 12 năm học phổ thông. Theo cô Đàm Bích Thủy, điều này cũng giống như một người đang cầm trên tay cái búa thì họ chỉ chăm chăm đi tìm cái đinh để đập. Trong khi đó, quan điểm của các trường đại học theo triết lý giáo dục khai phóng là tạo cơ hội cho các em học sinh khi bước vào trường đại học có cơ hội tiếp cận với càng nhiều lĩnh vực khác nhau càng tốt, thay vì để ý định về một ngành nghề cố định trong đầu trói buộc những gì các em sẽ cố gắng thực hiện trong những năm đại học. Cụ thể ở Đại học Fulbright, sinh viên sẽ được thử sức với các môn học nền tảng trong khoảng thời gian 18-24 tháng đầu tiên của 4 năm học trước khi quyết định nên đi sâu vào một chuyên ngành nào.
“Việc cung cấp một phổ kiến thức rộng như vậy làm nhiều phụ huynh băn khoăn: Học nhiều như thế để làm gì? Nhưng học nhiều như thế là để chuẩn bị cho các em những kỹ năng có thể chuyển đổi trong tương lai, ví dụ như phải chuyển từ công việc này sang công việc khác mà không bị bỡ ngỡ vì đã có những kiến thức nền tảng. Điều quan trọng hơn là khi học nhiều các lĩnh vực như vậy, các em có thể nhìn thấy được mối quan hệ liên ngành của nhiều vấn đề khác nhau, bởi vì những vấn đề mà chúng ta đang đối mặt trong xã hội hiện nay cần có cách tiếp cận liên ngành, nhìn từ nhiều góc độ để giải quyết,” cô Thủy chia sẻ.
Cô Nguyễn Thị Kim Anh, Tổng hiệu trưởng Inspire Schools – hệ thống trường liên cấp theo mô hình giáo dục khai phóng, cho rằng mục tiêu cốt lõi của giáo dục khai phóng đang đáp ứng được nhu cầu của thế giới VUCA, bởi nó cung cấp không chỉ kiến thức mà còn cung cấp những kỹ năng có thể chuyển đổi, chẳng hạn như kỹ năng giải quyết vấn đề, để học sinh có thể thích ứng với một thế giới biến động.
Cô Nguyễn Thị Kim Anh, Tổng hiệu trưởng Inspire Schools, tại buổi hội thảo trực tuyến
Khi nói đến những kỹ năng cần thiết để có thể sống sót trong tương lai, một trong những kỹ năng quan trọng nhất đó là kỹ năng học tập suốt đời (life-long learning), bởi những gì các em học được hôm nay có thể trở nên lỗi thời trong vài năm tới. Câu hỏi đặt ra là làm sao để niềm say mê học tập của các em không bị “giết chết” trong 12 năm học phổ thông hoặc 4 năm đại học, làm sao để duy trì được niềm vui, sự say mê trong việc học để các em có thể tiếp tục học trong vòng 40-50 năm nữa của cuộc đời. Theo cô Đàm Bích Thủy, đó là trách nhiệm lớn nhất của những người làm giáo dục, và giáo dục khai phóng có thể làm được một việc quan trọng là giúp các em tự tìm thấy niềm vui trong việc học, bởi vì các em sẽ được thử sức trong nhiều lĩnh vực khác nhau.
Cô Thủy nêu ví dụ có những em sinh viên bước vào Đại học Fulbright có thể là học sinh học chuyên toán những năm phổ thông, khi bước chân vào trường với ý định học chuyên ngành kỹ thuật, thế nhưng chỉ sau học kỳ đầu tiên em lại mong muốn được theo đuổi chuyên ngành lịch sử.
“Khi tôi hỏi tại sao, bởi vì phần lớn học sinh Việt Nam không thích môn lịch sử, em trả lời: “Em chưa từng nghĩ lịch sử lại thú vị như vậy.” Sau đó một học kỳ, em lại gặp tôi và nói: “Em không nghĩ môn tâm lý lại hay đến thế.”
Có thể các bậc phụ huynh trong hoàn cảnh này sẽ rất sốt ruột và lo lắng, vì cho rằng con em mình vẫn chưa biết sẽ học ngành gì để ra làm nghề gì. Tuy nhiên, cô Thủy cho rằng các bậc phụ huynh nên yên tâm bởi nếu các em tìm ra được điều mình thích và tìm ra được cách học nhiều môn thì các em có khả năng sẽ rất thành công trong thế giới này.
Quên đi định kiến kiến thức
Với một bài tập đơn giản là thử thách gấp máy bay từ một tờ giấy làm sao để máy bay bay được xa nhất, chiến thắng bất ngờ đến từ một học sinh người vo tròn tờ giấy lại và ném đi xa nhất, cô Kim Anh cho rằng đây là một ví dụ điển hình chứng mình rằng những học sinh có khả năng thoát khỏi lối mòn suy nghĩ thông thường thì người đó có khả năng thích nghi và chiến thắng.
Dẫn câu nói của nhà tương lai học người Mỹ Alvin Toffler: “Người mù chữ của thế kỷ 21 không phải là người không biết đọc và không biết viết mà là người không có khả năng học tập, không có khả năng quên đi những gì mình đã học và không có khả năng học lại“, cô Kim Anh cho rằng điểm tích cực của giáo dục khai phóng là có khả năng giúp cho học sinh thoát khỏi lối mòn suy nghĩ, quên đi những định kiến kiến thức mà mình đã được học để suy nghĩ sáng tạo, tiếp tục thẩm thấu những kiến thức mới (learn, unlearn và relearn).
Chia sẻ quan điểm này, cô Đàm Bích Thủy cho rằng thách thức rất lớn của giáo dục là làm sao vừa duy trì được việc cung cấp kiến thức nhưng không để đầu óc học sinh bị trói buộc trong một phổ kiến thức nhất định. Một ví dụ điển hình là việc các học sinh ở Mỹ tuy không đạt thành tích cao trong các kỳ thi học thuật nhưng phần lớn các phát minh lớn trên thế giới lại ra đời ở Mỹ, do hệ thống giáo dục không đặt nặng tính đúng sai của kiến thức mà trao cho các em quyền được thách thức lại những kiến thức đã học để có tư duy sáng tạo và phản biện cho công việc trong tương lai.
Học cách sống trong cộng đồng
Theo cô Đàm Bích Thủy, định hướng giáo dục khai phóng của Đại học Fulbright được áp dụng ngay từ khâu tuyển sinh: bảng điểm, kết quả những bài thi chuẩn hóa… không phải là tiêu chí để Ban tuyển sinh lựa chọn sinh viên cho Fulbright. Điều mà Fulbright đánh giá cao trong bộ hồ sơ của học sinh là một sản phẩm mà qua đó Fulbright hiểu được con người của em: đó có thể là một con búp bê em làm, một bài thơ em viết, một chiếc khăn len em đan cho bà… Thông qua việc em giải thích tại sao sản phẩm đó lại có ý nghĩa đối với em và thông qua vòng phỏng vấn, Fulbright nhìn thấy con người thực của một sinh viên.
“Chúng tôi muốn xây dựng một cộng đồng sinh viên trong đó mỗi em là một cá thể độc lập và không giống nhau; các em có thể mang đến những giá trị, những phẩm chất có thể giúp các bạn còn lại cùng tiến bộ và thay đổi,” cô Thủy chia sẻ.
Vì mỗi sinh viên có một giá trị và phẩm chất riêng, các em có thể tìm thấy nhiều thứ để học từ các bạn khác, bởi việc học từ bạn bè có giá trị lớn hơn nhiều so với học kiến thức trên lớp. Fulbright luôn mong muốn mỗi sinh viên có một trải nghiệm khó quên trong 4 năm đại học trong một tập thể đa dạng, nơi các em không chỉ học được kiến thức mà còn học cách chia sẻ, học cách sống chung với sự khác biệt để phát triển kỹ năng làm việc nhóm sau này.
Định hướng giáo dục khai phóng cũng lan tỏa và ảnh hưởng tới những tiêu chí lựa chọn giảng viên của Fulbright: người thầy ở Fulbright là người có thể truyền cảm hứng, khơi gợi được những ước mơ và niềm say mê học tập và tìm tòi ở sinh viên chứ không nhất thiết phải là người có khối kiến thức đồ sộ. Do vậy, sinh viên không cảm thấy việc học 4 năm đại học là một gánh nặng, mà là quãng đời hạnh phúc và vui vẻ trước khi các em bước ra thế giới.
Thúy Hằng
