“Em bắt đầu tìm hiểu về sơn mài từ khi còn đang học cấp 3, tuy nhiên lúc đó em vẫn chưa hiểu rõ sự khác biệt giữa sơn mài và hội họa thông thường, ngoài việc sử dụng những chất liệu khá độc đáo như vỏ trứng và vàng. Em không thực sự hiểu tại sao loại hình nghệ thuật này lại mang ý nghĩa văn hóa đặc biệt quan trọng với Việt Nam đến vậy. Sau khi học xong và trở lại tham quan bảo tàng, em nhận ra mình đã biết cách trân trọng sự độc đáo của sơn mài hơn.” Đây là những chia sẻ của sinh viên Nguyễn Ngô Thục Khang sau khi hoàn thành lớp Văn hóa Thị giác, một trong những môn học nền tảng tại Đại học Fulbright Việt Nam.
Thay vì phân tích sâu về giá trị thẩm mỹ, Văn hóa Thị giác là lĩnh vực nghiên cứu khoa học tập trung vào khía cạnh văn hóa của tác phẩm nghệ thuật. Đây là ngành học được chú trọng trong mô hình giáo dục khai phóng trên khắp thế giới. Để có thể hiểu về văn hóa thị giác, người học phải có kiến thức nền tảng vững chắc về lịch sử, xã hội, chính trị và kinh tế – những kỹ năng cần thiết đối với mọi sinh viên.
Tại Đại học Fulbright Việt Nam, Văn hóa Thị giác là một trong những bộ môn nền tảng, được thiết kế bởi hai giảng viên: Tiến sĩ Aaron Anderson và Tiến sĩ Skultip (Jill) Sirikantraporn, phát triển từ những đóng góp của sinh viên trong năm học Đồng Kiến tạo. Môn học hiện được thiết kế với trọng tâm về nghệ thuật sơn mài. “Chúng tôi xây dựng môn học xoay quanh loại hình nghệ thuật này bởi sơn mài chính là một trong những tinh hoa của nghệ thuật Việt Nam, là kết tinh của văn hóa và lịch sử Việt,” TS. Anderson chia sẻ.
Nghệ thuật Việt trong bối cảnh giáo dục Việt
Tại Fulbright, chương trình học không chỉ đáp ứng những tiêu chuẩn chất lượng quốc tế, mà còn bắt rễ sâu sắc vào bối cảnh và văn hóa Việt Nam. Giảng viên Aaron Anderson đã kết nối với Nguyễn Oanh Phi Phi, nghệ sĩ người Mỹ gốc Việt với sở trường về sơn mài để giúp các bạn sinh viên được tiếp cận một cách gần gũi hơn với môn nghệ thuật này, đặc biệt dưới lăng kính đương đại. Aaron nhớ lại: “Nếu không nhờ cuộc gặp gỡ với Phi Phi, có lẽ môn học này đã có một nhánh rẽ hoàn toàn khác”.
Lĩnh vực nghiên cứu và đam mê của Phi Phi không chỉ có liên quan trực tiếp đến Văn hóa Thị giác, mà nó còn mang đâm nét văn hóa Việt. “Từ một nghề thủ công truyền thống, đến những năm 1920, dưới sự đô hộ của Pháp, sơn mài được tái sinh như một chất liệu hội họa, là sự giao thoa giữa nghệ thuật phương Tây và nghệ thuật phong kiến Việt Nam. Đối với tôi, sơn mài không chỉ là một chất liệu hội họa, nó còn là nét văn hóa hiện thân cho những biến đổi trong xã hội Việt qua từng thời kỳ, thể hiện rõ qua những thay đổi về hình thức và ứng dụng của sơn mài.”
Trong môn học này, ngôn ngữ đóng vai trò vô cùng quan trọng. Trong năm học Đồng Kiến tạo, các sinh viên đã cùng xây dựng chương trình môn học sao cho sinh viên có thể hiểu những khái niệm căn bản bằng cả hai ngôn ngữ. Theo Phan Ngọc Lan Nhi, một trong những sinh viên Đồng Kiến tạo, “học song ngữ chính là một cách đóng góp tích cực vào văn hóa Việt Nam”. Do đó, các bài luận yêu cầu sinh viên giải thích những thuật ngữ quan trọng bằng cả tiếng Anh và tiếng Việt. Những buổi trò chuyện với các diễn giả như Oanh Phi Phi cũng được thực hiện bằng hai thứ tiếng.
Trong quá trình xây dựng môn học, các giảng viên đã tìm hiểu về các ngôi trường nghệ thuật lớn và nghiên cứu ảnh hưởng của những ngôi trường này đối với xã hội, trong bối cảnh tích hợp lịch sử hội họa Việt Nam với lý thuyết cơ bản về hội họa và nghệ thuật thị giác. “Trong lớp, sinh viên phát triển kỹ năng để không chỉ hiểu về xã hội Việt Nam qua việc nghiên cứu và diễn giải tài liệu, mà còn phải giúp đóng góp cho xã hội. Các em cảm thấy trách nhiệm vô cùng to lớn của mình,” Aaron nhớ lại.
Với trọng tâm xoay quanh văn hóa Việt Nam, sinh viên tham gia vào lớp học có cơ hội bày tỏ cách hiểu của riêng mình về văn hóa. Khánh Minh, một sinh viên của lớp Văn hóa Thị giác chia sẻ về trải nghiệm của mình: “Môn học đã giúp chúng em biết đến và hiểu về sơn mài ở Việt Nam theo cách của riêng mình. Sơn mài không phải là một nét văn hóa được đóng khung trong những lý thuyết, chúng em có thể cảm thụ sơn mài theo cách riêng cũng như cảm nhận văn hóa truyền thống Việt Nam qua những lăng kính mới. Truyền thống không phải một thứ bất di bất dịch. Truyền thống Việt Nam cũng không nằm ngoài ảnh hưởng của toàn cầu hóa và những dòng chảy tác động bên ngoài. Mỗi người đều có thể cảm nhận và bàn luận về những tác động này, từ những nghệ nhân địa phương cho đến những nhà lý thuyết hội họa quốc tế, cũng như cộng đồng sinh viên Việt Nam nói chung.”
Thổi hồn vào những lý thuyết khô khan
Với Khánh Minh, giá trị lớn nhất mà môn học đem lại chính là cơ hội cho các em học tập một cách thực sự chủ động: “Là một người vốn không học sâu và chuyên nghiệp về hội họa, em vẫn có thể tiếp nhận theo cách của riêng mình. Môn học xoay quanh sự đối thoại và thảo luận giữa những chuyên gia và những sinh viên mới nhập môn như em, cho phép mọi người cùng trao đổi ý kiến một cách cởi mở.”
Với Aaron, đây chính đích đến thứ hai mà Văn hóa Thị giác hướng tới: bằng cách cung cấp cho sinh viên kiến thức nền tảng và cơ sở lý thuyết căn bản, hai giảng viên Aaron và Skultip hy vọng các em sẽ có được sự tự tin để tiếp tục tương tác một cách tích cực với các nghệ sĩ và các tác nhân văn hóa khác.
Ở kỳ học trước, môn học đã khép lại với hoạt động workshop và thảo luận về sơn mài với sự góp mặt của Oanh Phi Phi và Đinh Văn Sơn, một họa sĩ sơn mài nổi tiếng của Việt Nam. Ngày 30/11 vừa qua, sinh viên Fulbright đã có dịp đến thăm xưởng vẽ của Oanh Phi Phi ở Đà Nẵng. Chính ở đây, giữa một tụ điểm của sự sáng tạo và kiến tạo, sinh viên được trải nghiệm giá trị của giáo dục khai phóng một cách trọn vẹn nhất.
Đặng Thị Hoài Linh, một trong những sinh viên Đồng Kiến tạo chia sẻ về quá trình xây dựng môn học: “Tinh thần của Fulbright là trải nghiệm, trong đó sinh viên phải được tiếp xúc trực tiếp với những nhân tố đang làm việc trong chính các lĩnh vực mà mình đang theo học”. Đối với sơn mài, Aaron tin rằng “khác với việc chỉ ngắm nhìn các bức họa được trưng bày trong bảo tàng, ở đây kiến thức về sơn mài được hiện thực hóa thông qua những hoạt động trải nghiệm và thuyết trình trong xưởng vẽ. Nếu không tận mắt nhìn thấy và tham gia vào sáng tác, rất khó để các em sinh viên hiểu được quy trình tạo ra tác phẩm sơn mài thực sự là như thế nào.”
Khánh Minh: “Được chứng kiến tác phẩm dần thành hình qua từng công đoạn, từng lớp sơn, chúng em có thể thấy tạo ra tác phẩm sơn mài thực sự kỳ công hơn chúng em tưởng. Có nhiều dự án diễn ra cùng một lúc, với biết bao ý tưởng còn bỏ ngỏ cả về nội dung lẫn hình thức. Chúng em muốn được thỏa sức khám phá, tìm hiểu cặn kẽ từng chi tiết, muốn được thực sự cầm, nắm và nêu ra những câu hỏi về mục đích của mọi thứ. Đó chính là tinh thần thôi thúc em không ngừng học hỏi.”
Nghệ thuật không phải là trọng tâm
Nhiều người vẫn thường lầm tưởng rằng Văn hóa Thị giác chỉ dành cho sinh viên theo chuyên ngành nghệ thuật. Thực tế không phải vậy. “Trước khi học, nhiều bạn trong lớp lo ngại rằng môn này chỉ cần thiết với những ai theo ngành nghệ thuật, nhưng thực ra Văn hóa Thị giác rất bổ ích cho cả những bạn theo đuổi ngành kỹ thuật hay khoa học. Môn học này kích thích chúng em suy nghĩ với tư duy liên ngành, ví dụ như để hiểu về các bước tạo nên tác phẩm sơn mài thì cần cả kiến thức sâu sắc về hóa học, vật lý. Chúng em đã cùng nhau tiếp cận môn học như vậy,” Khánh Minh thổ lộ.
Là một sinh viên vốn không đặc biệt quan tâm đến nghệ thuật, Nhựt An vẫn cảm thấy vô cùng thích thú với môn học này. “Mặc dù đam mê và sở trường của em kỹ thuật, em nghĩ đây là một trải nghiệm giáo dục tuyệt vời. Em vốn không có kiến thức nền tảng sâu sắc về hội họa, nhưng em rất thích thú với khía cạnh kỹ thuật của sơn mài cũng như với cách tiếp cận của họa sĩ Phi Phi. Dường như nó rất giống với cách một kỹ sư xử lý vấn đề: phân tách từng bước sao cho đạt được kết quả một cách tối ưu nhất. Em chưa từng nghĩ rằng sáng tạo hội họa lại có thể làm dấy lên những câu hỏi và khơi mào những cuộc tranh luận như vậy. Từ đó em đã nảy ra ý tưởng cho bài luận cuối kỳ của mình.”
Như Phi Phi kết luận, việc giảng dạy nghệ thuật đem lại giá trị cho sinh viên thuộc mọi chuyên ngành, bởi nó giúp kích thích tư duy phản biện. “Họa sĩ thường được ‘gắn mác’ như những kẻ nổi loạn, luôn suy nghĩ vượt ra khỏi những khuôn khổ thông thường. Trên thực tế, họa sĩ ít bị ảnh hưởng bởi những yếu tố ngoại cảnh và thường suy nghĩ rất độc lập, họ luôn tìm những cách riêng để biểu đạt suy nghĩ của mình. Khả năng suy nghĩ vượt ra khỏi những giới hạn thông thường, diễn đạt ý tưởng bằng những hình thức và cách thể hiện sáng tạo, cũng như nắm bắt được chiến lược định hình giá trị ở nghệ thuật hay bất kỳ lĩnh vực nào khác là một kỹ năng quan trọng đối với tất cả mọi người”.
Antoine R. Touch
