Tiến sĩ Evan Medeiros, chuyên gia hàng đầu về châu Á của Mỹ, từng là Giám đốc các vấn đề châu Á tại Hội đồng An ninh Quốc Gia Mỹ dưới thời của Tổng thống Barack Obama, theo lời mời của Đại học Fulbright Việt Nam và Trung tâm Nghiên cứu và Chiến lược quốc tế của Mỹ, đến TP.HCM diễn thuyết về quan hệ Việt Nam và Hoa Kỳ với chủ đề “Mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam trong kỷ nguyên mới và tương lai” (Tháng 1.2018).
Trong mục đích giới thiệu bài diễn thuyết như tư liệu tham khảo nghiên cứu về quan hệ Việt Nam và Hoa Kỳ, Đại học Fulbright trân trọng giới thiệu nội dung bài phát biểu của ông, được đăng theo kỳ, với các tiêu đề do Fulbirght đặt tựa.
PHẦN 1: https://fulbright.edu.vn/vi/ky-nguyen-moi-cua-quan-he-viet-nam-va-hoa-ky/
PHẦN 2: https://fulbright.edu.vn/vi/dia-chinh-tri-trong-quan-he-viet-nam-hoa-ky-2/
PHẦN 3:
Tôi thấy có khá nhiều quỹ đạo trong mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam. Và Đại sứ Kritenbrink cũng đã chia sẻ sáng nay về những dự án thiết thực trong mối quan hệ Mỹ – Việt Nam. Tôi hoàn toàn đồng ý. Đây là những dự án rất thiết thực và sâu sắc, và Trường đại học Fulbright Việt Nam là một ví dụ hoàn hảo cho những thành công ta có thể đạt được.
Khi tôi có buổi nói chuyện tại hai năm về trước, cũng chính tại khách sạn này, tôi đã nói về những khả năng tiềm tàng chưa được khai thác trong mối quan hệ Mỹ – Việt Nam. Tôi đã sử dụng phép ẩn dụ về một “trần rào cản vô hình” để diễn tả quan điểm của tôi về tương lai chung.
Ta có thể thấy ngay khả năng nhưng ta không phải lúc nào cũng sử dụng kịp hết khả năng này do những rào cản chính trị, hệ tư tưởng, và chiến lược của hai phía. Đó là lý do tại sao ta có “trần rào cản vô hình”. Và tôi vẫn nghĩ rằng đây là phép ẩn dụ phù hợp.
“Sàn rào cản vô hình”
Nhưng trong 2 năm vừa qua, tôi thấy rằng có một phép ẩn dụ khác cũng phù hợp để diễn tả về mối quan hệ này: “sàn rào cản vô hình.” Ý của tôi là gì? Tôi nghĩ rằng chúng ta đều lo lắng về nền móng của mối quan hệ này; nền móng này có đủ vững vàng không, liệu nó có vỡ dưới chân ta không, hay nó sẽ nứt và ảnh hưởng đến lợi ích của cả hai quốc gia nếu chúng ta tạo quá nhiều sức ép trong thời gian quá nhanh. Do đó chúng ta cần giảm thiểu rủi ro tối đa trong những quyết định quan trọng. Tôi nghĩ rằng suy nghĩ này thường thấy nhiều ở phía Việt Nam hơn là Mỹ.
Do đó, khi tôi nghĩ về mối quan hệ giữa Việt Nam và Hoa Kỳ, và về vấn đề “sàn rào cản vô hình,” tôi thấy có hai vấn đề.
Vấn đề đầu tiên là những bất định, và vấn đề thứ hai là vấn đề về sự cân bằng. Hai vấn đề này, bất định và cân bằng, là những vấn đề trọng tâm ta đều cần và vai trò của chúng ta, nếu ta muốn hưởng lợi từ mối quan hệ này. Do đó, tôi nghĩ ta cần thảo luận thêm về những vấn đề này.
Đối với những bất định, tôi nghĩ đầu tiên, các nhà chiến lược Mỹ và các nhà hoạch định chính sách mà quan tâm đến Châu Á cũng hiểu tình trạng chiến lược khó khăn và cấp bách của Việt Nam.
Việt Nam là một nước rất độc lập, và muốn gìn giữ nền tự chủ chiến lược này. Việt Nam không muốn phải chọn giữa các đối tác với nhau. Việt Nam đang tìm kiếm những lợi ích đòn bẩy trong những gì Việt Nam làm, dù là với Mỹ hay các quốc gia khác, và chúng tôi hoàn toàn tôn trọng những khó khăn cấp bách này, và tin rằng hiện vẫn có những cơ hội lớn trong những khó khăn này để Việt Nam và Hoa Kỳ có thể hợp tác.
Và khi nhắc đến tính bất định trong những dự định chiến lược của Hoa Kỳ, chúng tôi cũng rất hiểu. Chúng tôi hiểu rằng uy quyền của nước Mỹ hiện tại đang khó có thể đoán trước được. Quan ngại này trở nên sâu sắc hơn dưới thời vị tổng thống mới này với sự rút lui khỏi TPP và hiệp định Paris, và những câu hỏi lớn hơn về những cam kết của Mỹ đối với quy luật tự do quốc tế. Nhưng tôi nghĩ Việt Nam nên suy nghĩ về những bất định này theo những hướng khác nhau.
Đầu tiên, Hoa Kỳ không thể đem đến cho Việt Nam sự chắc chắn mà Việt Nam muốn trừ phi hai nước liên minh. Nói cách khác, mối quan hệ nào cũng có những bất định mà ta cần chú trọng đến, và nó cũng không nên là rào cản phát triển.
Điều thứ hai là ta cũng thấy Hoa Kỳ rất nhất quán trong chiến lược về an ninh quốc tế và an ninh quốc phòng đối với Châu Á Thái Bình Dương trong 70 năm qua, đặc biệt sau Chiến Tranh Lạnh.
Trong việc xác định rõ những mối quan tâm chiến lược: Hoa Kỳ rất nhất quán và nhận được sự đồng thuận từ cả hai đảng về chính sách đối với Châu Á Thái Bình Dương. Tuy nhiên, những thực tại mang tính chiến lược, như là sự nổi lên của Trung Quốc, thì sẽ khó tiến triển khác đi; nó chỉ có thể trở nên mạnh mẽ hơn.
Điều thứ ba là, ta nên xem những bất định này là một tác động tích cực đến mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam; sử dụng nó để hướng đến nhiều cơ hội hợp tác, giao tiếp, tương tác, và xây dựng một mối quan hệ chế định. Chỉ có những nỗ lực này mới có thể làm giảm đi những bất định.
Tự do cân bằng
Tiếp theo tôi muốn nói về sự cân bằng. Tôi nghĩ cả hai phía đều đấu tranh để giữ vững sự cân bằng giữa mối quan hệ giữa Hoa Kỳ – Việt Nam và những mối quan tâm chiến lược. Và thường thì đấy chính là Trung Quốc; không phải luôn luôn, nhưng khá thường xuyên. Và đây là vấn đề của sự cân bằng. Chúng ta đều muốn và tìm sự cân bằng.
Ta biết đối phương cũng muốn và tìm kiếm điều này nhưng đôi khi một bên lại muốn nhiều hơn đối phương một chút. Hoặc họ nghĩ rằng họ xứng đáng được hơn. Nên tôi cũng muốn nói rõ. Hoa Kỳ không muốn và không nên muốn Việt Nam hoặc bất cứ một quốc gia Đông Nam Á nào phải chọn giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc.
Chính sách của Hoa Kỳ đối với Việt Nam và trọng tâm của Quan hệ đối tác toàn diện (và tôi biết điều này bởi tôi là một phần của quá trình đàm phán) là hiểu rằng Việt Nam không cần phải lựa chọn đi theo một phía nào.
Chúng tôi đưa ra đề nghị rằng Việt Nam có quyền tự do không cần phải lựa chọn. Nhưng ta cần thận trọng bởi công cuộc tìm kiếm sự cân bằng không nên kìm hãm việc phát triển mối quan hệ song phương. Nhìn chung, sự cân bằng cần đưa ra một định hướng và đà phát triển của một mối quan hệ. Và đây sẽ là một thử thách cho cả hai bên.
Kính thưa các bạn và đồng nghiệp, để tạm kết, tôi xin quay lại câu chuyện tôi kể ban đầu và đưa chúng ta quay trở lại Phòng Bầu Dục năm 2013. Sau khoảng một giờ báo cáo cho Tổng thống Obama, và sau khi tất cả mọi người hoàn tất bài báo cáo của mình, Tổng thống Obama nói với tôi rằng: “Evan, thật tuyệt vời. Tôi nghĩ chúng ta đã sẵn sàng gặp Chủ Tịch Sang.
Anh có cần bổ sung thêm gì không?” Và tôi trả lời, “Không”. Và khi tôi đang thu lại các giấy tờ, Obama quay sang và nói: “Evan, tôi nghĩ rằng điều quan trọng là tôi cần cho họ biết rằng ta tôn trọng họ. Chúng ta tôn trọng những sự hy sinh, thành quả, và sự lựa chọn của Việt Nam, cũng như những rủi ro họ sẽ gặp phải khi trở nên thân thiết hơn với Hoa Kỳ.” Và tôi đã nói, “Chính xác, thưa Tổng thống.”
Ngay lúc đấy, tôi biết tôi có một cơ hội, và bước tiến tiếp theo là việc mời Tổng Bí Thư đến thăm Phòng Bầu Dục như một cách bày tỏ lòng kính trọng. Và ta cũng biết câu chuyện này có kết cục như thế nào.
