Giáo sư Michael Puett, người dạy lớp “Các lý thuyết chính trị và đạo đức của Trung Hoa cổ điển” tuyên bố: “Khoá học này sẽ thay đổi cuộc đời bạn”.
Hãy thử hình dung một thế giới mà trong đó các mối quan hệ giữa người và người bị thử thách, các cá nhân ngày càng tự cao tự đại và chỉ biết đến bản thân, cũng như có một sự bất đồng về việc làm thế nào chúng ta có thể sống một cách hòa hợp với nhau.
Tất cả những điều trên nghe như là đang mô tả nước Mỹ trong thế kỉ 21. Nhưng một xã hội mà Michael Puett, vị giáo sư 48 tuổi với cặp kính cận chuyên về ngành Lịch sử Trung Hoa tại Đại học Harvard mô tả cho 700 sinh viên trường này đang chăm chú lắng nghe lại là xã hội Trung Quốc.
Khóa học “Các tư tưởng chính trị và đạo đức Trung Hoa cổ điển” đã trở thành khóa học được yêu thích đứng thứ ba ở trường đại học Harvard. Khóa học này chỉ đứng sau “Nhập môn Kinh tế học” và “Nhập môn Khoa học Máy tính” về số lượng sinh viên đăng ký theo học. Năm 2007, khi khóa học này được tổ chức lần thứ hai, số lượng sinh viên đăng ký đông đến nỗi mà tại giảng đường, các sinh viên ngồi cả lên bục giảng, lên cầu thang và thậm chí dạt ra ngoài hành lang. Sau đó, Harvard chuyển lớp học này sang Sanders Theater, giảng đường lớn nhất tại Harvard.
Tại sao nhiều sinh viên lại sẵn sàng dành cả một học kỳ để chìm đắm vào những khái niệm triết học Trung Hoa dường như rất khó hiểu được luận bàn bởi những học giả sống cách chúng ta hàng ngàn năm trước? Một lý do đơn giản là lớp học này là một trong những lớp học có thể đáp ứng tín chỉ bắt buộc cho môn Lý luận Đạo Đức (Ethical Reasoning). Tuy nhiên một điều rõ ràng rằng các sinh viên cũng bị hấp dẫn bởi một lời hứa “có một không hai” của giáo sư Puett: “Khóa học này sẽ làm thay đổi cuộc đời bạn”.
Các học sinh của giáo sư Puett nói với tôi rằng điều đó là sự thật: rằng Giáo sư Puett dùng Triết học Trung Hoa để cung cấp cho sinh viên những ý tưởng cụ thể, khác thường và thậm chí mang tính cách mạng để chỉ ra cho họ cách sống một cuộc sống tốt đẹp hơn. Elizabeth Malkin, một sinh viên tham dự lớp học này có nói: “Lớp học này đã hoàn toàn thay đổi cách nghĩ của tôi về bản thân về những người xung quanh cũng như cách tôi nhìn nhận thế giới”. Giáo sư Puett cung cấp một cách diễn giải mới về những câu hỏi mà các học giả Trung Hoa đã trăn trở cách đây hàng thế kỷ.
Ông yêu cầu sinh viên của mình phải đọc sâu hơn các trước tác (thông qua bản dịch) như Luận Ngữ của Khổng Tử, Mạnh Tử và Đạo Đức Kinh của Lão Tử rồi chủ động áp dụng kiến thức đó vào cuộc sống hằng ngày. Bải giảng của ông ấy áp dụng trong hoàn cảnh cuộc sống Mĩ hiện đại để giúp các học trò trong lứa tuổi đôi mươi – những người đang đấu tranh để tìm kiếm vị trí của mình trên thế giới – xác định được cách trở thành người tốt; cách tạo ra một xã hội tốt đẹp hay để có một cuộc sống viên mãn.
Puett chia sẻ, so với cách đây 20 năm khi mới bắt đầu vào nghề, ông đang thấy ngày càng nhiều sinh viên “cảm thấy bị thúc ép phải chọn một hướng đi nhất định để theo đuổi mục tiêu nghề nghiệp cụ thể”. Một báo cáo gần đây chỉ ra số lượng sinh viên Harvard lựa chọn học chuyên ngành nhân văn tuột dốc trầm trọng trong thập kỉ vừa qua. Tài chính vẫn là ngành được các sinh viên Harvard ưa chuộng nhất. Puett chứng kiến nhiều sinh viên định hướng mọi khoá học và thậm chí cả các hoạt động ngoại khoá theo những mục tiêu và kế hoạch sự nghiệp đã được quyết định trước và mang tính thực dụng.
Puett nói với sinh viên của mình rằng việc luôn tính toán cẩn thận mọi việc theo kế hoạch thực chất lại là cách làm sai lầm khi phải đưa ra bất kỳ quyết định quan trọng nào trong đời. Các triết gia Trung Hoa xưa mà bạn đang đọc sẽ nói rằng, chiến lược này sẽ ngăn bạn trở nên cởi mở trước những thay đổi có thể không đi theo kế hoạch.
Sinh viên sống theo kế hoạch “dễ bỏ qua những điều có ý nghĩa mỗi ngày, vốn có thể tiếp thêm sinh lực, truyền cảm hứng và đem lại cuộc sống trọn vẹn, thú vị hơn”. Nếu những gì khiến cho một sinh viên cảm thấy hứng thú lại không phải là điều mà anh ta đã quyết định rằng đó mới là tốt nhất cho mình, anh ta sẽ bị mắc kẹt trên con đường bị lầm lối ngay từ ban đầu và bắt đầu một sự nghiệp không toại nguyện. Puett mong muốn khai mở cho sinh viên một cách tiếp cận khác đối với mọi việc trong cuộc sống, từ các mối quan hệ đến các quyết định công việc.
Ông ấy khuyên rằng: Những hành động nhỏ nhất để lại hệ quả sâu sắc nhất. Khổng Tử, Mạnh Tử và các nhà thông thái Trung Hoa khác đã dạy môn đệ rằng những hành động tưởng như bình thường nhất đều có thể tạo nên một tác động lan tỏa. Puett hối thúc sinh viên trở nên có ý thức hơn về bản thân, và để ý tới cách mà kể cả những cử chỉ thường ngày – như giữ cửa mở cho ai đó, mỉm cười với người bán hàng ở tiệm tạp hóa – có thể ảnh hưởng đến cả một ngày của chúng ta như thế nào, thông qua tác động của chúng lên tâm trạng của ta.
Cảm giác hài lòng khi chúng ta hoàn thành bài tập thể dục hằng ngày, cuộc nói chuyện thú vị với một người bạn tốt, hoặc một chút giận dữ mà chúng ta cảm thấy khi có người chen hàng – những điều này đóng vai trò gì trong cuộc đời của mỗi cá nhân? Chúng đóng một vai trò hết sức quan trọng. Xét trên quan điểm triết học Trung Hoa, những chuyện nhỏ hằng ngày như thế này cho chúng ta vô vàn cơ hội để hiểu bản thân mình.
Khi chúng ta biết là điều gì sẽ làm chúng ta vui mừng, hạnh phúc hoặc giận dữ, chúng ta có thể có cách để tự giúp mình tiếp cận những tình huống đó một cách tích cực hơn. Mạnh Tử, một học trò của Khổng Tử có dạy rằng nếu chúng ta biết cách rèn bản thân mình từ những điều nhỏ nhất, chúng ta có thể trở thành một người tuyệt vời với những khả năng ảnh hưởng lớn đến người xung quanh, có khả năng thay đổi cuộc đời mình và những người khác, và đến một lúc nào đó chúng ta có thể “nắm cả thế giới trong lòng bàn tay mình”.
Các quyết định phải được đưa ra bởi trái tim. Người Mỹ cho rằng con người là những thực thể lý trí, đưa ra quyết định dựa trên logic, sử dụng bộ óc của mình. Nhưng trong tiếng Trung Quốc từ “Trí óc” và “Trái tim” là một từ chung (Tâm). Giáo sư Puett chia sẻ với chúng ta rằng trí óc và trái tim là không thể tách rời, không thể tồn tại riêng biệt.
Bất cứ khi nào chúng ta đưa ra quyết định từ những vấn đề bình thường nhất cho đến những vấn đề sâu sắc nhất (tối nay ăn gì, học môn gì trong kỳ tới, chọn nghề nghiệp như thế nào, chọn bạn đời ra sao) chúng ta sẽ đưa ra được quyết định tốt hơn nếu chúng ta biết kết hợp cả trí óc và trái tim cũng như để lý trí và tình cảm hòa quyện làm một.
Trang Tử, một triết gia Đạo giáo khuyên rằng: Chúng ta cần tu luyện bản thân để trở nên “linh hoạt” thông qua mỗi hoạt động thường ngày hơn là đóng cửa bản thân mình thông qua những thứ mà chúng ta nghĩ như phần quyết định từ lí trí. Giống như cách một người tập luyện dương cầm để có thể chơi những bản nhạc thật tự nhiên, chúng ta tu dưỡng bản thân mình hàng ngày để trở nên cởi mở với những trải nghiệm cũng như đối mặt với những vấn đề muôn màu muôn vẻ của cuộc sống. Khi đó, cuối cùng câu trả lời và những quyết định đúng đắn sẽ đến một cách tự nhiên từ trái tim và lí trí, không hề có sự can dự của âu lo.
Các nghiên cứu gần đây về khoa học thần kinh xác nhận rằng các nhà triết học Trung Quốc đã đúng: Những thí nghiệm quét não tiết lộ nhận thức phi lí trí của ta về cảm xúc và những sự việc xung quanh mới là thứ thúc đẩy ta hành động theo hướng mà ta cứ nghĩ là lí trí.
Theo Marianne LaFrance, một giáo sư tâm lý học tại Yale, nếu ta thấy một gương mặt hạnh phúc chỉ trong khoảng một phần tư giây, đó đã quá đủ để nảy nở một cao hứng nho nhỏ trong cảm xúc. Ở một nghiên cứu khác, những người tham gia chỉ được thấy thoáng qua một nụ cười, nhanh tới mức họ chưa kịp nhận thức về những gì họ chứng kiến, nhưng vô thức họ vẫn cảm thấy mọi thứ xung quanh tích cực hơn.
Nếu cơ thể dẫn dắt, tâm trí sẽ đi theo.
Hãy cư xử tử tế (ngay cả khi bạn không cảm thấy dễ chịu), hay cười với ai đó (ngay cả khi bạn không cảm thấy đặc biệt thân thiện ở thời điểm đó). Những điều đó có thể tạo nên những khác biệt thực sự trong tâm trạng và hành vi của bạn, thậm chí cuối cùng là thay đổi cả kết quả của một sự việc.
Trong khi tất cả những điều trên nghe có vẻ giống những thông điệp giáo điều vớ vẩn, phần nhiều những gì mà Puett truyền tải đã được công nhận như trí khôn văn hóa vốn bị thất lạc trong kỉ nguyên hiện đại. Aristotle, triết gia Hy Lạp cổ điển nói: “Chúng ta là những gì mà chúng ta thường xuyên làm”. Quan điểm đó cũng được chia sẻ bởi Khổng Tử, người đã dạy về tầm quan trọng của các nghi lễ nằm ở chỗ cách chúng khắc sâu một cảm giác nào đó ở một con người.
Theo nghiên cứu đã được xuất bản trên Tạp chí Khoa học Tâm lý, nhà tâm lý học xã hội Amy Cuddy và cộng sự đã phát hiện ra rằng khi chúng ta có một thế đứng quyền lực (đứng với hai chân vững chãi, cánh tay vươn ra ngoài và chiếm lĩnh không gian), tư thế đó không chỉ khiến người khác nhìn nhận chúng ta tự tin và có uy thế hơn mà nó còn thực sự tạo nên một sự tăng vọt trong nội tiết tố làm chúng ta trở nên tự tin hơn.
Cuối mỗi lớp học, Puett thử thách các sinh viên của mình ứng dụng triết học Trung Hoa được học vào cuộc sống hàng ngày của họ. “Các triết gia Trung Hoa chúng ta đọc chỉ ra cho chúng ta con đường để thực sự thay đổi cuộc sống tốt đẹp hơn từ những điều rất bình thường, thay đổi cách con người trải nghiệm và hồi đáp thế giới xung quanh. Vì thế, những gì tôi cố gắng làm là bắt đầu từ mức độ thấp nhất đó. Tôi không cố gắng rao giảng cho sinh viên của mình những lời khuyên to tát về việc phải làm gì với đời mình. Tôi chỉ muốn gợi lên trong họ một ý niệm về những gì họ có thể thực hiện hằng ngày để thay đổi cách sống.”
Puett giao cho họ những bài tập nho nhỏ: quan sát lần đầu cách họ cảm nhận khi cười với một người lạ, giữ cửa mở cho ai đó, hay bắt đầu thử một sở thích. Vị giáo sư yêu cầu sinh viên ghi chép lại điều xảy ra kế đó: mỗi hành động, mỗi cử chỉ diễn ra hoặc ngôn từ có ảnh hưởng như thế nào đến cách mà người khác đáp lại mình. Sau đó, ông đề nghị họ theo đuổi thêm các hoạt động mà họ nhận thấy giúp bản thân thêm lạc quan và hứng khởi. Ở ghi chú và trong phiên thảo luận, sinh viên sẽ thảo luận việc sống theo sự khuyên nhủ của các nhà triết học Trung Hoa có ý nghĩa như thế nào.
Một khi họ đã hiểu bản thân mình rõ hơn và khám phá ra điều họ yêu thích, về sau họ sẽ trở nên thuần thục hơn trong các hoạt động kể trên thông qua việc thường xuyên thực hành và tự trau dồi bản thân.
Tự tu dưỡng bản thân liên quan đến một quan niệm cổ điển khác của Trung Hoa: Chúng ta không bị giới hạn bởi tài năng bẩm sinh của chính mình; tất cả chúng ta có tiềm năng bất tận để mở rộng khả năng của mình nếu chịu khó trau dồi chúng. Bạn không cần loay hoay làm những thứ bạn tự nhiên đã giỏi; nên tập trung sự chú ý vào điều bạn yêu và tiếp tục tiến lên từ đó. Các triết gia Trung Hoa chỉ ra cho chúng ta rằng để ý đến những đầu mối nhỏ nhặt “có thể từ từ thay đổi mọi thứ mà chúng ta có thể trở thành với tư cách một con người”, Puett nói.
Hãy tập trung vào thực tế hằng ngày và hiểu được những điều vĩ đại bắt đầu từ những hành động bé nhỏ nhất. Đó là những ý tưởng gốc rễ cho người trẻ sống trong một xã hội vốn chỉ quen đặt áp lực về việc phải nghĩ lớn và vươn tới sự xuất sắc.
Điều này, theo tờ Chronicle for Higher Education, lí giải một phần về lý do tại sao ngày càng có nhiều người trên khắp nước Mỹ, chứ không chỉ riêng sinh viên Harvard quan tâm tìm hiểu triết học Trung Hoa. Và đây là thong điệp đặc biệt có ý nghĩa với những ai luôn khao khát tìm kiếm một lựa chọn khác thay vì lối mòn mà họ đã đi trong cả cuộc đời.
Adam Mitchell, một cựu sinh viên của Puett, thần đồng toán và khoa học, đến Harvard với ý định theo đuổi chuyên ngành kinh tế học. Mitchell cho tôi hay, tại Harvard nói riêng và trong xã hội nói chung, “chúng tôi được trông đợi sẽ suy nghĩ về tương lai theo một cách thức lý trí như thế này: tính toán mặt lợi và không có lợi rồi đưa ra quyết định. Điều đó dẫn bạn tới con đường “Chỉ gắn với những gì bạn giỏi sẵn” – một con đường ít rủi ro nhưng cũng hiếm hoi phần thưởng.
Nhưng sau khi Mitchell tham gia lớp học về Triết học Trung Hoa vào năm thứ hai, anh bạn nhận ra rằng đó không phải là con đường duy nhất để nghĩ về tương lai. Thay vì vậy, chàng trai trẻ bắt đầu đăng ký những khoá học mình cảm thấy hấp dẫn nhưng không giỏi sẵn bởi Mitchell đã lĩnh ngộ được việc lao động miệt mài để trở nên giỏi hơn trong những gì bạn yêu thích có ý nghĩa đến dường nào. Anh ta trở nên có ý thức hơn về cách mà mình bị ảnh hưởng bởi những người xung quanh và ngược lại cách họ bị tác động bởi những hành động của mình như thế nào.
Mitchell đắm mình vào các lớp học ngoại ngữ, cảm nhận thấy các mối quan hệ của mình được làm sâu sắc hơn. Giờ đây, anh bạn đang lấy bằng Thạc sĩ chuyên ngành nghiên cứu khu vực. Mitchell bảo tôi rằng: “Tôi có thể vui vẻ nói rằng Giáo sư Puett đã thực hiện được lời hứa của mình, rằng lớp học ấy đã thực sự thay đổi đời tôi.”
Christine Gross-Loh (Theo The Atlantic)
Minh Châu dịch
