Hơn hai trăm năm trước, cụ Tố Như từng viết,
Tri giao quái ngã sầu đa mộng,
Thiên hạ hà nhân bất mộng trung.
(Đừng trách ta đây hay mộng tưởng,
Cuộc đời ai cũng giấc chiêm bao)
Nhà văn, dịch giả, nhà nghiên cứu văn học Nhật Chiêu cho rằng, Truyện Kiều, kiệt tác của Đại Thi hào Nguyễn Du dù trải qua 200 năm vẫn truyền đến hậu thế nguyên vẹn những mộng sầu. Nhưng dưới cái nhìn của Nguyễn Du, tuy nói về mộng và sầu, nhưng tư tưởng nền của Truyện Kiều không phải sự bi quan như mọi người lầm tưởng, không phải “đời là bể khổ” mà đó là tình yêu với cuộc đời, tìm niềm vui để sống một cuộc sống đáng sống của Nguyễn Du gửi gắm qua Kiều.
Nhà văn Nhật Chiêu chia sẻ với Hội thảo Nguyễn Du với Đương đại do Đại học Fulbright Việt Nam tổ chức vừa qua nhân kỷ niệm 200 năm ngày mất đại thi hào Nguyễn Du khía cạnh tư tưởng này của Truyện Kiều:
Trước khi tự trầm ở sông Tiền Đường, Kiều đã tự nhủ:
“Đã không biết sống là vui.
Tấm thân nào biết thiệt thòi là thương!”
Trong nỗi “cay đắng trăm đường” lúc ấy, nàng không còn cách chọn lựa nào khác cho mệnh bạc thân mỏng của mình. Dường như, ngay khi từ nhỏ, tin rằng mình bạc mệnh, Kiều vẫn không phải là người bi quan như nhiều người lầm tưởng.
Mà ở nàng, một cảm thức Vui Sống, biết sống âm thầm phát triển.
Trước hết, Vui Sống là biết nắm bắt mọi khoảnh khắc đẹp tươi của cuộc đời, biết tạo dựng một chân trời đón đợi nó, biến nó thành chân trời của niềm vui. Điều đó tương tự như quan niệm “Ichigo Ichie” (Nhất kỳ nhất hội) của Nhật Bản. Một lần hội ngộ có khi đã là duyên, là quý rồi, cớ sao không nắm bắt lấy nó, lại để nó vuột mất. Cái bây giờ hay Không bao giờ (Now or Never), cái hôm nay đang phả niềm vui. Kiều đã nghĩ đúng như thế.
“Nhà lan thanh vắng một mình
Ngẫm cơ hội ngộ đã đành hôm nay.”
Và trong cái đêm hôm ấy nàng đã “Vì hoa nên phải đánh đường tìm hoa” ngay giữa “khoảng vắng đêm trường”. Gặp người tình ba lần ngay trong một đêm, không phải chỉ “nhất kỳ”. Và nếu không có thề nguyền đêm đó, chắc gì Kim Trọng gắn bó với gia đình nàng sau này trong điêu linh kia chứ.
Cũng sau này, trong mười lăm năm oan khổ lưu ly, đừng nghĩ rằng Kiều chỉ có bi thương “vui là vui gượng kẻo là” mà vẫn có những quan hệ thật sự tri âm, mặn mà. Không chỉ “trăng gió” mà còn “đá vàng”.
Với Thúc Sinh:
“Khi gió gác, khi trăng sân,
Bầu tiên chuốc rượu, câu thần nối thơ.
Khi hương sớm, khi trà trưa,
Bàn vây điểm nước, đường tơ hoạ đàn.
Miệt mài trong cuộc truy hoan”
Với Từ Hải:
“Trai anh hùng, gái thuyền quyên,
Phỉ nguyền sánh phượng, đẹp duyên cưỡi rồng…
Vinh hoa bõ lúc phong trần
Chữ tình ngày lại thêm xuân một ngày.”
Ngay cả hồn ma của Đoạn Trường là Đạm Tiên còn nhìn nhận Kiều sẽ dồi dào niềm vui và hạnh phúc:
“Còn nhiều hưởng thụ về sau,
Duyên xưa đầy đặn, phúc sau dồi dào.”
Đó là chưa kể những ngày được Giác Duyên cứu vớt, sống bên sư Giác Duyên trong am mây nước trên bờ sông Tiền Đường: “Một gian nước biếc mây vàng chia đôi”. Rồi những ngày đoàn viên – đó là lúc cái tâm đã tự ý thức sự thật bình thường mà phi thường này:
“Tẻ vui bởi tại lòng này,
Hay là khổ tận đến ngày cam lai?”
Rằng cái tâm có thể tạo ra thiên đường và địa ngục. Vậy thì tại sao không thể tạo ra bình an tâm? Rõ ràng sau mười lăm năm lưu lạc, Kiều đã bừng ngộ. Nhưng cảm thức về niềm vui, hoan lạc, bình an đã sẵn có trong tâm nàng từ lâu, mặc cho nó song đôi với cảm thức bạc mệnh từ “năm hãy ngây thơ”. Từ ngây thơ, Kiều trở thành hành giả của đoạn trường và hoan lạc.
Hồi quang cái cười độc sáng của Nguyễn Du:
“Tương phùng vô biệt thoại
Nhất tiếu ý hà như?”
(Gặp nhau mà không nói
Cười thôi ý thế nào?)
Nhật Chiêu
