Không phải tự nhiên mà một môn “thiên về kỹ thuật” lại được chọn trở thành một trong những môn nền tảng trong chương trình giảng dạy tại Đại học Fulbright Việt Nam. Vì mục đích sâu xa của môn học không phải nhằm hướng đến đào tạo những cá nhân chuyên môn hóa về kỹ thuật, mà truyền cảm hứng cho một thế hệ trẻ tư duy sáng tạo thiết thực, thấu hiểu quy trình và đưa ra những giải pháp giúp giải quyết những bài toán phức tạp và liên ngành của nhân loại.
Tiền thân của môn Tư duy thiết kế và hệ thống là “Sáng tạo và Chế tạo” (Creating and Making) được đưa vào chương trình từ năm đồng kiến tạo (co-design year), chủ yếu tập trung vào các lý thuyết và trải nghiệm liên quan đến thiết kế sản phẩm và thực hành cơ khí. Đến năm học 2020-2021, môn Tư duy Thiết kế và Hệ thống mới được giảng dạy như ngày nay, mà theo thầy Trương Trung Kiên, Trưởng bộ môn Kỹ thuật, chương trình được xây dựng và học hỏi từ mô hình của trường Đại học Kỹ thuật Olin: “Không chỉ chuyên sâu về thực hành kỹ thuật, mà còn phải biết rộng. Phải có tư duy kinh doanh – xã hội đang cần gì, sản phẩm mình tạo ra thì có ảnh hưởng gì đến xã hội không”.
Sản phẩm chế tạo của sinh viên khi môn học còn là “Sáng tạo và Chế tạo”
Dựa vào tên của môn học, chúng ta có thể dễ dàng nhận ra rằng có hai nền tảng tư duy mà chương trình học hướng đến là tư duy thiết kế: thấu hiểu nhu cầu hoặc vấn đề, lên ý tưởng và chế tạo sản phẩm; tư duy hệ thống: nhìn nhận sản phẩm trong một môi trường tổng thể, có vòng đời hoạt động và những tác động nằm ngoài tương tác với tệp đối tượng mục tiêu. Tuy nhiên, hiện nay tỷ trọng chương trình vẫn đang nghiêng về tư duy thiết kế, vì thế hai giảng viên Nguyễn Hợp Minh và Trương Trung Kiên kỳ vọng rằng trong những học kỳ tới cả thầy và trò sẽ cùng trau dồi và ứng dụng tư duy hệ thống nhiều hơn.
Thầy Nguyễn Hợp Minh đang hướng dẫn sinh viên tại Không gian Chế tác.
Thầy Trương Trung Kiên cùng nhóm sinh viên chụp ảnh kỷ niệm khi hoàn thành sản phẩm cuối kỳ.
Một phần thiết yếu của môn học này là Makerspace (Không gian Chế tác), nơi có đa dạng lựa chọn thiết bị từ thủ công và gia dụng như búa, cưa, máy may,… đến những loại dùng cho xưởng sản xuất như máy cắt CNC, máy in 3D,… để các bạn học viên có thể biến những ý tưởng thiết kế thành sản phẩm thực tế. Đồng hành cùng không gian này từ những ngày đầu thành lập, anh Trần Thanh Thái – Phó phòng Thiết kế và Chế tạo, quản lý Makerspace chia sẻ về điều đặc biệt tại Fulbright đã giữ chân anh lại lâu đến vậy: “Tốt nghiệp Bách Khoa, đi làm ở các công ty công nghiệp, mình đã quen với tiếp xúc với dân kỹ thuật, nhưng ở Fulbright điều thú vị là mình chỉ bảo kỹ thuật cho những học viên chưa biết gì hết nhưng lại rất ham thích khám phá, các bạn ấy lắng nghe hết và tư duy luôn mới mẻ”.
Không gian Chế tác với đầy đủ các thiết bị thủ công và tự động tối tân
“Giây phút vỡ òa sung sướng” (“Happy moment”)
Một trong những điểm thú vị của môn học là sinh viên được làm dự án song song với việc học lý thuyết, do đó chương trình học được thiết kế dựa trên quy trình thực hiện dự án: học kỹ thuật, phỏng vấn người dùng tiềm năng, lên ý tưởng, thiết kế và bảo vệ ý tưởng, làm prototype, thử nghiệm và báo cáo. Hành trình từ ý tưởng đến chế tác thực tế là một quá trình gian nan, nhưng chính sự “gian nan” ấy làm nên sự thú vị của môn học, vì càng khó khăn thì khi đi đến cùng của thể nghiệm, niềm hạnh phúc sẽ càng trọn vẹn. “Hạnh phúc của người hướng dẫn như mình là có thể đồng hành cùng những “happy moment” của học trò. Ví dụ như có một nhóm làm về thùng rác mở bằng mắt, khá là tinh tế và khó, đến khi các bạn làm được, các bạn vỡ òa và đi khoe với tất cả mọi người. Đó chính là kỷ niệm về “ngành kỹ sư” của các bạn” – Thầy Kiên hào hứng chia sẻ.
Sinh viên thảo luận bài tập nhóm tại Không gian chế tác.
Trực tiếp hướng dẫn học viên từ những chi tiết nhỏ nhất, anh Thái cũng không giấu được cảm xúc khi kể về những lần các nhóm thử rồi thất bại, thất bại tiếp tục thử để rồi đến lúc “làm được” thì phấn khích đến vỡ oà. “Phải thiết kế trước khi chế tác. Vẽ sản phẩm mà phải chế tạo được thì rất là khó. Mình phải hướng dẫn các bạn để các bạn tự tin, bắt đầu từ hình đơn giản, hình chữ nhật chẳng hạn. Sau đó sáng tạo trên điều cơ bản đó, các bạn rất phấn khích”. Có những nhóm khi bắt đầu chế tác chưa có thành viên nào từng sử dụng những dụng cụ bằng tay, huống chi là những máy lớn. Anh Thái kiên nhẫn mô phỏng từng mức độ hiệu quả của các thiết bị, như trong một lần hướng dẫn, đầu tiên anh cưa và “diễn” rất cực khổ, sau đó chuyển sang dao rọc và bẻ thì dễ dàng hơn. Từ đó các học viên mới tự tin thực hành. “Có lần, trong thiết kế của nhóm kia có hàn mối điện. Các bạn thấy hàn nóng và có khói, lúc đầu sợ lắm. Nhưng khi mình làm mẫu và thể hiện rằng rất nhẹ nhàng đơn giản, các bạn can đảm hơn, làm được là say mê làm mãi, không chỉ hàn chắc mà còn hàn đẹp nữa. Thấy thành phẩm mình làm ra, các bạn cứ ngắm nghía, mình thấy thế, mình vui lắm.”
Những máy cơ khí lớn như máy cắt gỗ được sắp xếp biệt lập để giảm thiểu tiếng ồn và ảnh hưởng đến các lớp học khác.
Bình đẳng cơ hội tiếp cận
Trải nghiệm mới mẻ của những “kỹ thuật viên không chuyên” không chỉ mang lại niềm vui thích cho chính sinh viên mà còn truyền cảm hứng cho giảng viên về việc mang những bài học kỹ thuật vào đời sống và dành cho tất cả mọi người. “Giờ ai cũng có thể sản xuất video và trở thành youtuber, cũng giống như ai cũng có thể chế tác với Makerspace” – Thầy Minh nói vui.
Là một môn học dành cho “tất cả”, đương nhiên Tư duy thiết kế và hệ thống cũng chào đón sự tham gia của những bạn khuyết tật. Trong lớp của thầy Minh, Trần Việt Hoàng là một bạn sinh viên khiếm thị. Những tưởng những môn học liên quan đến chế tạo sẽ khiến Hoàng gặp khó khăn, với một thái độ trân trọng, thầy Minh hỏi Hoàng “Em có cần giúp đỡ gì không?”, nhưng lần nào Hoàng cũng tự tin trả lời là không vì Hoàng có thể nhờ máy đọc bài giảng và các bạn học thì rất nhiệt tình chia sẻ. “Khuyết tật thì vẫn ở đấy nhưng khi có công nghệ hỗ trợ, Hoàng có thể vượt qua chính mình, làm được điều mình mong muốn. Việc đấy diễn ra tốt hơn mình suy nghĩ. Mình hỗ trợ với một sự trân trọng, vì thật ra những gì bạn làm được chưa chắc mình đã làm được.” – Thầy Minh nhớ lại. Và, những thiết bị hỗ trợ ấy chính là sản phẩm của tư duy thiết kế và hệ thống đặt con người ở trung tâm.
Thầy Nguyễn Hợp Minh cùng sinh viên trong một tiết học lý thuyết
Còn đối với Đồng Thị Hải Yến, học viên lớp thầy Kiên thì môn học có ý nghĩa đặc biệt với Yến về sự công nhận. “Em nghĩ là không bao giờ mình có thể học được những môn như vậy, chắc mình cũng sẽ không làm gì, chỉ viết này nọ thôi, sẽ không có cơ hội được tiếp xúc những máy 3D, cưa gỗ này nọ kia.”. Lý do Yến nghĩ thế là vì suốt những năm cấp 1 và 2, vì tình trạng thị lực của bản thân, Yến đã “được đặc cách” làm lý thuyết trong tiết học vẽ và công nghệ của lớp. “Mình cảm thấy lạc lõng và chán. Khi các bạn học vẽ, thảo luận với nhau hình này hình kia, màu này màu kia, mình cũng muốn, mặc dù mình vẽ rất xấu luôn, nhưng vẫn muốn thử, và dù mình có thử thì cũng không ai chỉ dẫn hay đánh giá cho mình hết” – Yến bồi hồi nhớ lại. Sự nhiệt tình và hỗ trợ hết lòng của anh Thái, thầy Kiên, các bạn trợ lý phòng Makerspace và cả các bạn học viên thật sự khiến Yến xúc động . “Thầy Thái nói cứ mỗi thứ 3 đến Makerspace, thầy chỉ cho mình làm những điều nhỏ bằng máy. Có thể chậm hơn và không đẹp như các bạn khác, nhưng mình vẫn có thể tiếp xúc với nó và khi được hỗ trợ thì mình vẫn có thể làm được. Các bạn trong nhóm mỗi lần cắt gỗ đều hỏi mình có muốn làm thử không, xong mình cũng thử, vui lắm”
Còn một điểm đặc biệt nữa trong cộng đồng “học kỹ thuật” ở Fulbright mà anh Thái tiếp xúc đó là bình đẳng tiếp cận về giới. “Hiện nay người ta muốn tạo điều kiện cho nữ tham gia công nghệ, kỹ thuật để cân bằng giới tính. Nhưng điều này lại là đặc điểm rất tự nhiên ở Fulbright. Qua các năm, mình thấy các bạn nữ trường mình đặc biệt có sự thích thú với máy móc. Hai bạn trợ lý đầu tiên của phòng Makerspace cũng là nữ”
Sự thuộc về & Cảm thức cộng đồng
Tuy là một môn học non trẻ và còn nhiều tiềm năng phát triển, nhưng đến nay điều mà đội ngũ giảng viên tự hào nhất chính là cộng đồng được khơi nguồn và nuôi dưỡng từ môn học này. “Từ cộng đồng mình hiểu, nhưng trước kia mình chưa hiểu với vị trí insider – người trong cuộc. Môn học trải qua nhiều thời kỳ, bắt đầu từ con số không. Bây giờ đã có Makerspace, có người quản lý, có một đội ngũ các bạn sinh viên mười mấy hai chục bạn tham gia vào Makerspace với các vai trò khác nhau. Có cả những nhóm thầy trò cùng làm dự án vượt ra khỏi khuôn khổ học tập của môn nữa” – Thầy Minh chia sẻ.
Cảm giác thuộc về xuất phát từ sự kết nối trong những nhóm học tập mà các giảng viên sắp xếp thành viên đa dạng về cá tính và thế mạnh khác nhau. Nhóm FulbrightTeeth, với dự án thiết kế và chế tạo máy bóp kem đánh răng tự động để giúp những người khiếm thị và trẻ con có thể lấy được lượng kem đánh răng vừa đủ, đảm bảo cho răng chắc khỏe mà không bị lãng phí, muốn lan tỏa tinh thần làm việc mà các bạn đã trải qua trong môn học. “Tụi mình không áp lực lẫn nhau, cứ vui là làm. Quan trọng là phải chú ý và quan tâm đến nhau. Khi nào nhóm căng thẳng quá thì phải dừng lại ngay, tụi mình mở wheelofnames.com ra quay số rồi chia việc về làm.” – Nguyễn Tuấn Minh (sinh viên Khóa 2020 – 2024) nhớ lại.
Nhóm FulbrightTeeth luôn tràn đầy năng lượng tích cực khi họp nhóm trực tuyến.
Dự án Hearty Plant được khởi xướng bởi học sinh, giảng viên và nhân viên tại Fulbright là một sản phẩm của “cộng đồng” mà thầy Minh nói đến. Đây là một dựng án kết hợp giữa công nghệ và nông nghiệp nhằm tạo ra những mô hình trồng vườn tại đô thị để thúc đẩy người dân có thể tự sản xuất lương thực an toàn và bền vững. Để thực hiện dự án này, thầy Minh, anh Thái cùng sinh viên đã có buổi tham quan và học hỏi tại nông trại Tuấn Ngọc – nơi trồng thủy canh các loại cây Đà Lạt trong điều kiện nắng nóng ở Thành phố Hồ Chí Minh.
Buổi tham quan nông trại Tuấn Ngọc
Nhóm thực hiện Hearty Plant dưới sự hướng dẫn của thầy Minh và thầy Thái
Môn học Tư duy Thiết kế và Hệ thống không đi tìm những câu trả lời có sẵn, mà tạo môi trường cho sinh viên tự tìm ra mục tiêu hay vấn đề mà họ muốn giải quyết trong thực tế đời sống xã hội. Để hiện thực hóa những điều đó, chúng ta cần có cộng đồng chung chí hướng, biết cảm thông và say mê sáng tạo. Đó là những giá trị hướng đến của môn học này – một môn kỹ thuật nền tảng được đặt trong tầm nhìn và sứ mệnh của Giáo dục Khai phóng tại Trường Đại học Fulbright Việt Nam.
An Bình
