Hơn ba tháng trước, Tiến sĩ Nguyễn Nam và Tiến sĩ Andrew Bellisari, hai giảng viên sáng lập của Đại học Fulbright Việt Nam đang phụ trách xây dựng Việt Nam học, một trong 7 môn học nền tảng của Chương trình Đại học, đã đưa một lớp sinh viên đến Huế. Chuyến đi là lớp học thực địa về lịch sử văn hoá, được hai giảng viên thiết kế nhằm giúp sinh viên tiếp cận một thực thể văn hoá có nhiều tầng lớp lịch sử chân thực, sống động.
Ý tưởng tạo hệ sinh thái tri thức về văn hoá, lịch sử và trải nghiệm nó một cách đa dạng tiếp tục được các giảng viên sáng tạo, ngay trong không gian “in-house” (lớp học). Lần này là buổi nói chuyện về chủ đề “Di sản văn hóa và Nghệ thuật đương đại”.
Vị khách mời được Tiến sĩ Nguyễn Nam cân nhắc suy nghĩ và chọn làm diễn giả cho buổi học trên là nghệ sĩ Nguyễn Nhất Lý. Với nghệ sĩ hai dòng máu Pháp-Việt này, thầy Nguyễn Nam hình dung mình mang đến cho học trò “một ca khó”.
“Khó” được cắt nghĩa theo việc để học trò tiếp xúc, làm quen những ý tưởng nghệ thuật của Nguyễn Nhất Lý-người luôn đứng trong không gian văn hoá nghệ thuật truyền thống để sáng tạo những tác phẩm nghệ thuật mới.
“Khó” không phải vì ý tưởng làm nghệ thuật của nghệ sĩ quá siêu tưởng. Điều Tiến sĩ Nguyễn Nam muốn dẫn dắt học trò của mình đó là tiếp cận với những ý tưởng thể hiện góc nhìn về văn hoá nghệ thuật dân tộc khác biệt với tư duy số đông. Những học trò của ông vốn quen với văn hoá thị giác thời công nghệ số hoá, K-pop hay văn hoá-âm nhạc phương Tây, có thể không cảm thấy quen thuộc không gian nghệ thuật đầy bản sắc của Nguyễn Nhất Lý.
Một vấn đề cốt lõi mà Tiến sĩ Nguyễn Nam mong mỏi, đó là qua tiếp xúc những ý tưởng nghệ thuật khác biệt của nghệ sĩ, học trò có thể hình thành một tư duy mở khi nhìn vào những giá trị văn hoá truyền thống của Việt Nam được sáng tạo, đổi mới.
Truyền thống luôn được tái tạo
Nguyễn Nhất Lý là một nghệ sĩ đặc biệt. Từ nguồn gốc cha người Việt, mẹ người Pháp, ông có một lý lịch hoạt động nghệ thuật đầy thú vị. Người nghệ sĩ từng là một diễn viên hề và thổi kèn cho rạp xiếc trước khi học về nghề làm âm thanh và nghiên cứu âm nhạc dân tộc ở Pháp. Theo học Đại học Paris 4 Sorbornne nhưng Nguyễn Nhất Lý lại theo đuổi công việc chuyên môn chính là dàn dựng âm nhạc, đạo diễn âm thanh và viết kịch bản sân khấu.
Mở đầu buổi nói chuyện, Nghệ sĩ Nguyễn Nhất Lý lần lượt bật cho sinh viên xem những đoạn trích giới thiệu các vở diễn như Làng tôi, À Ố show, Teh Dar hay vở múa đương đại về văn hoá Chăm “Palao”. Nếu như ở Làng tôi – vở kịch xiếc mãn nhãn về nghệ thuật sắp đặt trên nền dàn nhạc hơn 20 loại nhạc cụ dân tộc đặc sắc thì À ố show, một vở diễn kịch xiếc mới kết hợp các loại hình nghệ thuật kịch câm, tuồng, múa, đầy biến ảo trong không gian âm nhạc của hò vè hát lý, đờn ca tài tử, vọng cổ, hip-hop…
Ở Palao, câu chuyện về cuộc sống Chăm được thể hiện và truyền tải qua góc nhìn nghệ thuật và âm nhạc đương đại độc đáo. Các nghệ sĩ tham gia vở diễn vừa múa, hát, vừa chơi các loại nhạc cụ truyền thống của dân tộc Chăm, gây ám ảnh tâm trí người xem bởi hình ảnh những chiếc chum và trang phục màu trắng (những nét điển hình của văn hoá Chăm). Teh Dar, một vở diễn nghệ thuật khác về xiếc có sự hoà trộn của hơn 20 loại nhạc cụ dân gian của người Ba Na, Ê Đê, K’Ho, Gia Rai như dàn chiêng, đàn T’rưng, đàn goong, tù và, lục lạc… mô tả không gian đặc trưng văn hóa Tây Nguyên.
Nguyễn Nhất Lý và ekip của mình gồm đạo diễn Tuấn Lê, Nguyễn Lân Maurice và biên đạo múa Tấn Lộc khi tạo ra những vở diễn nghệ thuật độc bản về ý tưởng trên, họ đã kể những câu chuyện về nền văn hoá Bắc Bộ (Làng tôi), văn hoá Nam Bộ (À Ố Show) văn hoá Tây Nguyên (Teh Dar), văn hoá Chăm (Palao) theo cách truyền thống pha canh tân, bằng sự mãn nhãn về nghệ thuật sắp đặt và mãn nhĩ về âm nhạc
Nghệ sĩ Nguyễn Nhất Lý
Các vở trên đều có lịch sử lưu diễn hàng nghìn suất chiếu ở hàng chục quốc gia 4 châu lục. Trong phản hồi của số đông, các vở diễn này được đánh giá là những “chương trình văn hoá phải xem” (must-see cultural shows) cũng như dành được nhiều mỹ từ đánh giá về giá trị nghệ thuật đẳng cấp. Ở khía cạnh thị trường, có lẽ đây là những vỡ diễn xuất khẩu văn hoá thành công nhất của Việt Nam.
Tuy nhiên, trong cách mô tả giản dị với sinh viên Fulbright, nghệ sĩ Nguyễn Nhất Lý nhấn mạnh đến lý trí của người nghệ sĩ phải tìm được hơi thở đương đại cho các tác phẩm, chương trình.
“Trong nghệ thuật, người nghệ sĩ phải đi tìm được vẻ đẹp đặc trưng – hay bản sắc của các dân tộc để cả công chúng Việt Nam lẫn nước ngoài đều phải trầm trồ. Ngay cả hình thức biểu diễn, cái đẹp phải mang tính thời đại để bất kì ai trên trái đất đều có thể hiểu và tiếp cận được”.
Nghệ sĩ Nguyễn Nhất Lý cho hay, ông có làm một sơ đồ truyền thống kế thừa di sản và tiếp nối văn hóa của nghệ thuật Việt Nam. Song ông cho rằng điều này không phải mới mẻ vì truyền thống không phải do ai đó vạch ra để làm theo. Nó là đời sống.
Sau chiếu đoạn trích vở diễn “Palao”, một sinh viên Năm Đồng kiến tạo đặt câu hỏi cho nghệ sĩ về một nền văn hoá mình chưa bao giờ được tiếp cận: “Không biết có ai hiện đang gìn giữ nền văn hóa này không?”
Câu hỏi của học trò đích xác là điều mà Tiến sĩ Nguyễn Nam trông đợi. Câu hỏi thể hiện tinh thần của tư duy mở. Tư duy mở giúp người học sẵn sàng cởi mở, xem xét, nhìn nhận những vấn đề, quan điểm khác lạ với mình. Khi gieo cấy vào người học một tư duy mở, tư duy đó sẽ giúp họ thông hiểu sâu sắc vấn đề.
Sinh viên năm Đồng Kiến tạo đặt câu hỏi với nghệ sĩ Nguyễn Nhất Lý
Tiến sĩ Nguyễn Nam cũng diễn giải, những vở diễn mà nghệ sĩ Nguyễn Nhất Lý tham gia là một minh hoạ thực tiễn cụ thể cho sinh viên: Truyền thống không phải là thứ thuộc về quá khứ hoàn toàn mà luôn gắn với hiện tại, phục vụ cho hiện tại, là sự kế tiếp, kế thừa. Truyền thống không bất biến mà luôn luôn thay đổi, luôn được sáng tạo, tái tạo.
Sinh viên Fulbright được chuẩn bị các điều kiện học tập, nghiên cứu tốt cũng như Đại học luôn mời nhiều giảng viên ở nhiều nơi trên thế giới đến giảng dạy và cung cấp cho sinh viên những kiến thức cập nhật, bắt kịp những tri thức của xã hội đương đại. Nhưng tầm nhìn giáo dục của Fulbright đó là đào tạo một con người không chỉ có tri thức.
“Những giá trị truyền thống luôn cần vì không thể sống trong xã hội đương đại mà không có quá khứ. Nếu không quan tâm đúng mức tới những điều gọi là bản sắc, hay là căn tính Việt Nam thì những tri thức được đào tạo mới chỉ mang tính hiện đại về mặt khoa học.
Trước khi trở thành một nhà khoa học, hay một người có chuyên môn giỏi, các em phải là người có nền tảng văn hoá. Là người Việt Nam, phải nhận thức sâu sắc về những vấn đề về văn hóa, di sản, truyền thống của dân tộc và ý thức những chuyển biến, vận động của văn hoá, truyền thống trong xã hội mình đang sống”.
Xuân Linh – Bích Trâm
