[Phần 3]: Sống theo thói quen, khuôn mẫu không thấy thế giới quanh mình
Quay lại với trích dẫn của Khổng Tử, đó là cách để bạn trở thành một con người có đạo đức. Đây là một công việc cả đời, bạn dành mỗi ngày trong đời để rèn luyện bản thân, không phải nhìn thế giới theo những thói quen và khuôn mẫu thông thường quen thuộc từ l bé, mà cảm nhận những thứ xung quanh như nó thật sự là, một thế giới đầy ắp biến động, đổi thay và kì quặc, nơi những đống hỗn độn luôn luôn đan xen.
Tại sao điều đó lại quan trọng? Chúng ta đang sống trong một thế giới mà tất cả mọi người tương tác, có thể bằng thói quen và khuôn mẫu. Bạn bắt đầu nhận ra, những điều nhỏ bé đang làm ảnh hưởng đến những người xung quanh mọi lúc. Chúng ta đang thiết lập những khuôn mẫu về người khác, phải không?
Khi tôi nói người này thật bẩn tính, hay người kia dễ thương, điều gì thực sự xảy ra khi tôi tương tác với những người đó? Tôi thiết lập khuôn mẫu về người đó, là họ rất bẩn tính, hay họ rất dễ thương? Nó không liên quan đến việc bản thân họ là ai.
Nó là một thói quen tương tác chúng ta mắc phải, nó cũng có nghĩa một khi tôi bắt đầu cảm nhận ọi người thực sự rất phức tạp, tôi thấy rằng mình có thể thay đổi cách tương tác, bằng cách hành xử hơi khác đi một chút, làm quen với cách thức đó.
Giống như Sammy đã và đang học điều này từ khi còn rất nhỏ, nếu cậu ấy nhờ vả ai đó với một tông giọng khác, cậu ấy cũng sẽ nhận lại một phản hồi khác. Sammy đang học rằng cậu ấy phải tuân theo quy tắc và không đặt câu hỏi. Nhưng cậu ấy không tuân theo những điều này với tư cách là Sammy, cậu ấy thực hành để rèn luyện bản thân trong cách để tương tác với mọi người, nó không giống với những phản ứng bình thường. Hãy tưởng tượng nếu chúng ta dành mỗi ngày trong cuộc đời mình để làm như vậy, chúng ta sẽ đi đến đến đâu?
Hãy quay trở lại ví dụ, Khổng Tử mô tả bản thân mình như thế nào trong các văn bản? Bạn có thể nghĩ, có lẽ ông ấy là một người hủ lậu tôn thờ các nghi thức, vì ông ta luôn luôn tuân theo các nghi thức? Hoàn toàn ngược lại. Từ được dùng để mô tả ông ấy đó là vui vẻ.
Ông được mô tả như là một người lúc nào cũng đặc biệt vui vẻ. Người ta đưa ra rất nhiều câu chuyện và giai thoại để chứng minh cho điều này. Để trở thành con người như thế, ông ấy đã tốn nhiều năm luyện tập.
Ông ấy trở thành người có khả năng cảm nhận tình huống, cảm nhận tất cả những thói quen và khuôn mẫu trong bất kì tình huống phát sinh nào. Ông ấy biết cách biến chuyển tình huống theo cách tốt hơn. Ông ấy bước vào một tình huống và thấy người này có vẻ tức giận, người này có vẻ buồn, người này có vẻ sợ hãi bởi những điều đang diễn ra và đang thu mình lại. Ông thấy mọi người đều bị hạn chế theo một cách nào đó trong những khuôn mẫu tương tác trong bối cảnh.
Và ông ấy làm điều gì đó, sử dụng giọng điệu khác, như trích dẫn một dòng thơ, hoặc sẽ hành động theo cách nào đó để thay đổi những phản ứng và khiến mọi người phản ứng khác đi. Ông đã thực hiện tuyệt vời đến nỗi tạo ra một chuỗi các tương tác khiến mọi người có thể kết nối và gắn kết với nhau. Vấn đề là Khổng Tử đã làm những điều này trong những tình huống thường ngày. Gặp phải một tình huống, rất bình thường, rất phổ biến, rất thường ngày, ông cảm nhận và đưa ra phản ứng kịp thời.
Chưa hết, ông ấy hòa hợp với những tình huống này đến mức có thể làm điều gì đó để thay đổi nó, để mọi người bắt đầu kết nối và gắn kết với nhau. Đó là cảm giác về niềm vui, bạn sẽ cảm giác vui khi bạn thật sự kết nối với những người xung quanh, điều hiện hữu ngay lúc đó là cảm giác vui sướng. Niềm vui ông ấy có, ông ấy vui sướng, nhưng niềm vui của những người xung quanh ông ấy, trong khoảnh khắc ngắn ngủi đó, có thể kết nối mọi người lại với nhau.
Nói xa hơn, nếu bạn có thể rèn luyện để làm điều này trong những tình huống thường ngày, phổ biến thì những điều này sẽ cho phép bạn làm được những việc ở cấp độ cao hơn. Bạn rèn luyện mình để nhìn được các khuôn mẫu xã hội đang diễn ra ở mức độ cao hơn, nhận biết các khuôn mẫu và kiểm soát nó theo những cách nào đó. Và bạn đang học cách cảm nhận những điều đó và cảm nhận cách để bắt đầu thay đổi.
Nói cách khác, lập luận ở đây là nếu chúng ta là những sinh vật sống theo thói quen và khuôn mẫu thì chúng ta không thực sự nhìn thấy thế giới, mọi người xung quanh, không thực sự nhìn thấy những vấn đề lớn có quy mô toàn cầu đang diễn ra vì chỉ sống theo cách lặp lại những thói quen và khuôn mẫu tương tự.
Điều bạn đang tự rèn luyện đó là nhìn được những gì đang diễn ra theo đúng nghĩa đen, để thấy những người xung quanh bạn trong những tình huống bình thường, hằng ngày; để thấy những vấn đề lớn đang diễn ra trên toàn cầu và cảm nhận mọi thứ theo cách bạn có thể thay đổi chúng. Những điều bạn đang cố gắng làm, đó là đạo đức.
Chắc chắn chúng ta có thể nói “vui lòng” và “cảm ơn” với Sammy, nhưng nói chung, chúng ta không thực sự thực hiện nhiều nghi thức trong thời hiện đại. Chúng ta không tin vào các nghi lễ nhưng dù sai lầm hay không thì chúng ta cũng không thực hiện.
Làm thế nào để thực sự áp dụng điều này vào cuộc sống, bạn biết đấy, chắc chắn là chúng ta không thực hiện các nghi thức đảo vai. Vậy làm sao các nghi thức này phát huy hiệu quả? Không những phải làm nó trở nên hiệu quả, mà chúng ta rất cần học hỏi những điều mà các nghi thức đem lại.
Giáo dục phá vỡ các khuôn mẫu
Trước hết, chúng ta có làm thứ gì tương đương với những nghi thức đảo vai không? Không, chắc chắn là chúng ta không làm. Nhưng vấn đề không phải không có các nghi thức để biết phải làm gì. Khi hiểu được ý nghĩa của các nghi thức thì điều quan trọng là phải rèn luyện. Có nơi nào để thực hành những điều này không? Tôi sẽ đưa ra một ví dụ rõ ràng nhất: Giáo dục. Đó là thứ giáo dục nên bao gồm, chứ không phải là giáo dục như tôi được dạy, không phải là giáo dục mà bạn đến trường đại học để làm – đầu tư bản thân vào những thứ bạn giỏi, và rèn luyện mình để tránh những thứ bạn không giỏi vì những bài kiểm tra tính cách bảo bạn làm như thế.
Bạn vào đại học và kinh qua trọn vẹn những trải nghiệm giáo dục để phá vỡ các khuôn mẫu, bằng cách ép buộc bạn từ đầu. Bạn bị ép phải đi học vào lúc 10 giờ sáng. Bạn bị ép buộc, nhưng là để phá vỡ những khuôn mẫu của mình, bị ép buộc để suy ngẫm lại về cách nhìn thế giới xung quanh.
Bạn bị buộc để nhìn, nhìn một cách thực thụ với tất cả những giác quan mở rộng, để thấy những điều đang diễn ra xung quanh mình, cuối cùng bạn bị ép buộc để học. Do đó, những bài tập rèn luyện này thực sự có thể góp phần tạo ra một thế giới tốt hơn ở cấp độ rất bình thường, thông qua cách bạn tương tác với những người xung quanh, và ở cấp độ toàn cầu với những vấn đề toàn cầu.
Đó là những vấn đề mà theo triết lý tôi đang đề cập, bạn sẽ không bao giờ có thể giải quyết được, nhưng thật lòng mà nói, bạn cũng sẽ không bao giờ nhận ra chúng nếu không chịu thoát ra khỏi những thói quen và khuôn mẫu thông thường của mình.
Tôi hoàn toàn đồng ý với điều này.Và khi bạn làm điều đó, bạn bắt đầu cảm nhận được những biến đổi nhỏ từ những phản ứng khác nhau, sau đó rèn luyện để lại tiếp tục quan sát những điều đó. Dường như mọi người rất rắc rối. Nhưng bạn có thể rèn luyện bản thân để đương đầu với mớ rắc rối, lộn xộn đó. Và bạn càng làm nhiều, càng luyện tập nhiều, bạn càng giỏi trong việc cảm nhận người khác.
Nhiều trong số các bạn có thể hỏi, còn những người đã đi qua thời học đại học rồi thì sao. Bản thân tôi hiện tại và cả trong quá khứ, chắc chắn tôi cũng không rèn luyện cách này trong trường đại học, và bạn nghĩ mọi thứ đã quá trễ ? Không. Nếu bạn thực hiện triết lý này một cách nghiêm túc thì đây là một công việc lâu dài.
Mỗi khoảnh khắc trong cuộc đời, bạn phá vỡ các khuôn mẫu và rèn luyện bản thân để có thể quan sát thế giới và điều này không dừng lại. Bạn không dừng lại khi bạn tốt nghiệp đại học vào lúc 22 tuổi. Bạn làm điều đó trong mọi khoảnh khắc của cuộc đời bởi vì bạn là một sinh vật sống theo thói quen, trong suốt cuộc đời sẽ liên tục rơi vào những thói quen. Nếu không bao giờ thoát ra khỏi chúng, chúng ta sẽ lặp lại những khuôn mẫu và thói quen giống nhau trong suốt cuộc đời.
Bạn rèn luyện bản thân mình mọi lúc, với chính cách bạn nhìn nhận thế giới và tương tác với những người xung quanh. Tôi nhắc đến từ “thường ngày” là nói đến nghĩa đen nhất của nó. Khi bạn bước xuống phố, bạn bắt đầu rèn luyện bản thân để quan sát mọi thứ.
Hãy tập cho mình cách quan sát mọi người lúc họ đang tương tác, rèn luyện mình khi chào hỏi ai đó, hãy lưu ý sự thay đổi nhỏ và cách họ phản hồi khi bạn chào họ theo những cách hơi khác nhau, và sau đó bạn điều chỉnh cho phù hợp. Khi thấy một người được gắn cho mác xấu tính đang đi trên phố, bạn chào họ theo một cách hơi khác, hãy lưu ý sự biến đổi trong phản ứng của họ và sau đó hãy từ từ tương tác với những người xung quanh theo những cách khác nhau.
Bạn rèn luyện mình để xem cách những người xung quanh bị ảnh hưởng bởi những thứ bạn làm như thế nào. Khi làm điều đó, bạn bắt đầu cảm nhận được những biến đổi nhỏ từ những phản ứng khác nhau, và sau đó bạn rèn luyện để lại tiếp tục quan sát. Dường như mọi người rất rắc rối. Nhưng bạn rèn luyện bản thân để có thể đương đầu với mớ rắc rối, lộn xộn đó. Và bạn càng làm nhiều, càng luyện tập nhiều, bạn càng giỏi trong việc cảm nhận người khác, và càng giỏi trong việc biến đổi các tình huống.
Thế giới cũng giống hệt như vậy. Khi bạn bắt đầu luyện tập ở những cấp độ thường ngày dường như rất nhỏ nhặt, bạn cũng đang luyện tập để làm ở cấp độ cao hơn. Nó cùng là công việc cho phép bạn dần dần nhìn được những vấn đề toàn cầu nghiêm trọng hơn, nhìn được những thứ đang diễn ra và biết cách để đương đầu với chúng. Đó là đạo dức.
Phần 4: Chúng ta bị thao túng vì sống theo thói quen
Xem video bài thuyết trình (Tiếng Anh) của Giáo sư Michael Puett tại Đại học Fulbright Việt Nam:
