Trong hai thập kỷ đầu thế kỷ 21, thế giới đã chứng kiến những bước phát triển như vũ bão về công nghệ, sự gia tăng tương tác giữa con người và máy tính, cùng với đó là sự xuất hiện của Nhân học số (Digital Anthropology), ngành nghiên cứu mối quan hệ giữa con người và công nghệ kỹ thuật số. Đây là một lĩnh vực còn rất mới mẻ ở Việt Nam, và Đại học Fulbright là một trong những trường đầu tiên giảng dạy bộ môn này. Với trọng tâm xoay quanh mạng internet, môn học mang tên “Nhân học không gian mạng”.
Tấm gương phản chiếu xã hội hiện đại
Nếu như cách đây một vài năm, phần lớn người dùng Facebook sử dụng mạng xã hội này chủ yếu cho mục đích giải trí hoặc kết nối với bạn bè thì giờ đây, Facebook đã trở thành công cụ quan trọng để cập nhật thông tin, mở rộng kiến thức, thiết lập các mối quan hệ đối tác hay xây dựng hình ảnh cá nhân. Đây thậm chí còn là nền tảng kinh doanh trực tuyến vô cùng sôi động. Trong giai đoạn cách ly xã hội vừa qua, có lẽ không ít người đã và đang dành nhiều thời gian trên mạng xã hội hơn cả thời gian giao tiếp ngoài đời thực.
Trên thực tế, mỗi hành vi hay biểu hiện trên internet nói chung và các mạng xã hội nói riêng vốn thường được coi là thế giới “ảo” nhưng lại phản ánh những khía cạnh rất thật của văn hóa và con người. Đằng sau những tấm ảnh đại diện, dù thật hay giả, mỗi tài khoản mạng xã hội đều phần nào thể hiện hệ giá trị cá nhân của người sở hữu nó, những gì người đó yêu thích, quan tâm hoặc tin tưởng. Rộng hơn, không gian ảo còn thể hiện văn hóa của cả cộng đồng. Với truyền thống tương thân tương ái, người Việt thường tích cực hưởng ứng những lời kêu gọi thiện nguyện trên mạng. Tiêu biểu như trường hợp một ca sĩ đã nhận được gần 12 tỷ đồng quyên góp từ cộng đồng để lắp đặt thiết bị lọc nước, giúp đỡ người dân miền Tây vượt qua hạn mặn chỉ trong hai tháng sau khi phát động trên Facebook.
Sinh viên Chềnh Hưng Phát bày tỏ, mạng xã hội là nơi hết sức thú vị và có vai trò quan trọng trong cuộc sống hiện đại. Theo Phát, “không có thế giới nào là ảo hay thực, mà chỉ có thế giới số và thế giới tự nhiên, bởi cả hai đều vô cùng thật.” Mỗi hình ảnh được chia sẻ hay mỗi dòng trạng thái được đăng tải đều mang ý nghĩa nhất định về cá nhân hay tổ chức mà nó đại diện, dù bản thân người chia sẻ chúng có nhận thức được hay không. Từ những trào lưu của cộng đồng mạng cho đến những phong trào chính trị, xã hội với sức ảnh hưởng mạnh mẽ… việc nghiên cứu nhân học trên không gian mạng mang đến một cái nhìn sâu sắc hơn về vô số hiện tượng đang diễn ra từng ngày, từng giờ.
Sinh viên Chềnh Hưng Phát
Tiến sĩ Ian Kalman, người chịu trách nhiệm thiết kế và giảng dạy bộ môn cho biết, đây là lĩnh vực còn mới mẻ nhưng có nhiều ý nghĩa thực tiễn và tiềm năng phát triển. Đối với sinh viên, “Nhân học không gian mạng” không chỉ mang lại kiến thức về văn hóa trong kỷ nguyên kỹ thuật số, mà còn giúp các bạn hiểu hơn về chính hành vi của mình, nhận thức được sức nặng của mỗi hành vi, lời nói trên không gian mạng để từ đó sử dụng internet một cách có ý nghĩa và trách nhiệm hơn.
Trước khi đi vào tìm hiểu những chủ đề cụ thể, sinh viên được làm quen với lý thuyết nhân học căn bản, những nhà tư tưởng có ảnh hưởng lớn như Emile Durkheim, Clifford Geertz hay Arjuna Potter… Nhiều sinh viên tỏ ra khá ngạc nhiên khi những khái niệm được đưa ra cách đây hơn một thế kỷ vẫn có giá trị khi áp dụng vào không gian mạng hiện đại, điển hình như khái niệm tính đoàn kết cộng đồng của nhà xã hội học Durkheim giúp giải thích sự hình thành những hội, nhóm trên mạng xã hội.
Song song với nghiên cứu tài liệu học thuật, sinh viên thường xuyên tham gia vào các hoạt động thảo luận, trao đổi về những vấn đề gần gũi trong đời sống, trong đó có bài tập mang tên “Mô tả sâu” (Thick Description). Thay vì những dòng mô tả ngắn gọn thường đi kèm với một bức ảnh được đăng tải trên mạng xã hội, sinh viên được yêu cầu phân tích chi tiết ý nghĩa văn hóa, xã hội ẩn sau những hình ảnh cho trước.
Ví dụ, đối với bức ảnh đoàn xe lũ lượt đi bão mừng chiến thắng của đội tuyển bóng đá nam quốc gia, đằng sau đó là tinh thần dân tộc, là tình yêu người Việt Nam dành cho bóng đá được truyền qua nhiều thế hệ, là văn hóa đi xe máy của người Đông Nam Á… Nhưng nếu đặt câu hỏi “Tại sao chỉ những thành tích của đội tuyển bóng đá nam mới được ăn mừng, tán dương nhiệt liệt đến thế?”, dường như đâu đó còn là ý thức phụ hệ và sự phân biệt trọng nam khinh nữ.
TS. Ian Kalman
Vượt qua giới hạn không gian địa lý
Tại Fulbright, môn học này còn đặc biệt hơn nữa khi được giảng dạy hoàn toàn trực tuyến. “Đây là một môn học dựa trên trải nghiệm, tìm hiểu về internet thông qua việc trải nghiệm internet. Trong quá trình đó, ta có cơ hội nhìn nhận lại về chính bản thân mình cũng như cách chúng ta tương tác với nhau,” Ian giải thích. “Trong bối cảnh đại dịch COVID-19 khiến cuộc sống chúng ta hoàn toàn đảo lộn và phụ thuộc vào internet nhiều hơn, tôi nghĩ đây lại càng là thời điểm thích hợp để giảng dạy môn học này.”
Để giảm thiểu những hạn chế của hình thức học online, các bài giảng được TS. Ian quay trước giờ học với đồ họa sinh động và chất lượng hình ảnh rõ nét, sau đó phần lớn thời gian tiết học được dành cho việc thảo luận. Ian chia sẻ, cách học này giúp tăng tương tác trong lớp, đồng thời cho phép sinh viên xem lại bài giảng để hiểu kỹ hơn khi giờ học kết thúc.
Mặt khác, học trực tuyến tạo điều kiện cho sinh viên kết nối với chuyên gia đến từ khắp nơi trên thế giới, với nhiều ngành nghề, chuyên môn đa dạng. Qua những tiết học với các chuyên gia, sinh viên có thêm những góc nhìn đa chiều về nhân học không gian mạng khi được áp dụng thực tế vào các lĩnh vực khác nhau, từ nghiên cứu xã hội học cho đến sản xuất nội dung truyền thông kỹ thuật số. Trong số các khách mời tham gia lớp học, Rachael Simser, tác giả nghiên cứu với tựa đề “Mẹ viết blog: Khám phá những lời khuyên, tâm sự và chuyện làm mẹ trên mạng” đã có những chia sẻ liên quan đến phương pháp nghiên cứu nhân học khi phân tích những trang blog về cách nuôi dạy con trên internet. Steven Sych, Tiến sĩ Triết học đến từ Canada thì mang đến buổi trò chuyện đầy cuốn hút về nghệ thuật số, ý nghĩa đằng sau những thiết kế của trò chơi điện tử và ứng dụng trí tuệ nhân tạo vào sáng tạo nghệ thuật.
Sinh viên trò chuyện với Tiến sĩ Steven Sych về nghệ thuật số và ý nghĩa đằng sau thiết kế trò chơi điện tử
Với môn học này, sinh viên thực hiện khảo sát thực địa ngay trên những nền tảng trực tuyến. Trong số đề tài được sinh viên lựa chọn nghiên cứu, bên cạnh những nhóm đối tượng đã khá quen thuộc với giới trẻ ngày nay như cộng đồng những người hâm mộ K-pop hay cộng đồng những người chơi trò chơi “Liên minh Huyền Thoại”, còn có những đối tượng gây tranh cãi như “Cộng đồng những người tin Trái đất phẳng”, đòi hỏi năng lực quan sát đa chiều và tư duy phản biện của người nghiên cứu. Qua việc quan sát và lý giải sự hình thành của những cộng đồng xuất hiện và sinh hoạt trên không gian mạng, sinh viên hiểu biết hơn về các xu hướng văn hóa phi biên giới và ý nghĩa của chúng trên phạm vi toàn cầu.
Công nghệ – tác nhân phát tán và định hình văn hóa
Không chỉ là công cụ truyền đạt thông tin, không gian mạng đã trở thành một yếu tố phát tán và định hình văn hóa. Chắc hẳn các bạn trẻ không còn xa lạ với “meme” – những hình ảnh mang tính hài hước, châm biếm theo một khuôn mẫu nhất định được lan truyền rộng rãi trên các mạng xã hội. Ngoài giá trị giải trí, meme còn là cách biểu đạt của các cộng đồng có chung sở thích và mối quan tâm, là sự trỗi dậy của các tiểu văn hóa. Hay sự xuất hiện của các KOL, những cá nhân với tầm ảnh hưởng nhất định đến dư luận thông qua việc thu hút một lượng đông đảo người theo dõi qua các nền tảng trực tuyến.
Không thể phủ nhận rằng, công nghệ nói chung và công nghệ thông tin nói riêng đang là những tác nhân xâm nhập sâu vào mọi mặt của đời sống hiện đại. Đặc biệt trong bối cảnh đại dịch COVID-19, không gian mạng ngày càng trở nên thiết yếu trong cuộc sống của mỗi cá nhân.
Sinh viên Đặng Thị Hoài Linh
“Em thấy rằng, COVID-19 đã khiến ta khó có thể tưởng tượng cuộc sống sẽ ra sao nếu không có Internet và các công nghệ truyền thông. Vai trò của Internet và công nghệ càng lớn, lĩnh vực nhân học không gian mạng càng trở nên thiết thực. Em nhận ra từ trước đến nay mình luôn sử dụng internet như một thói quen hiển nhiên, qua môn học này em mới có cơ hội để em suy xét lại hành vi của bản thân và nhận ra những ý nghĩa sâu xa hơn,” sinh viên Đặng Thị Hoài Linh thú nhận. Sinh viên Nguyễn Thị Thùy Dung thì nhận xét, khi người ta dành nhiều thời gian hơn trên mạng, những mặt tốt và mặt trái của không gian mạng đều được nhân lên, môn học giúp bạn thận trọng hơn mỗi khi sử dụng internet.
Tuy nhiên, môn học không chỉ xoay quanh phân tích, nhìn nhận về những hiện tượng đương đại. Ian nhấn mạnh, việc nghiên cứu nhân học không gian mạng cần được đặt trong tổng thể lịch sử nhân học thế giới, từ đó giúp sinh viên hiểu rằng chính các bạn là những tác nhân đang hình thành văn hóa và tham gia vào lịch sử.
Với sinh viên Lý Trang Tuyên, nhận thức này đặc biệt có giá trị khi đối mặt với khủng hoảng: “Em cho rằng xét cho cùng, internet là nơi trú ẩn của con người trong thế giới hiện đại, một nơi cho phép chúng ta mở mang kiến thức và khám phá những chân trời mới. Hơn bao giờ hết, đại dịch đòi hỏi sự thấu hiểu và cảm thông lẫn nhau của mỗi cá nhân khi ‘chung sống’ trên không gian mạng.”
Anh Thư
