Giáo dục khai phóng có dấu hiệu phục hồi trên toàn cầu. Vì lẽ, một là, người ta ngày càng nhận ra sự cần thiết của các “kỹ năng mềm”. Thế kỷ 21 không đảm bảo một nghề nghiệp ổn định: thị trường nhân lực rất đa dạng và đầy biến động.
Theo Hiệp hội các trường đại học và cao đẳng Hoa Kỳ, “Giáo dục khai phóng (GDKP) là một cách tiếp cận học tập tăng cường năng lực và chuẩn bị cho từng cá thể ứng đáp với sự phức tạp, đa dạng và thay đổi.
Nó cung cấp cho sinh viên một nền kiến thức rộng về thế giới (khoa học, văn hóa và xã hội) đồng thời đi sâu vào một lĩnh vực xác định.
GDKP giúp sinh viên phát triển ý thức về trách nhiệm xã hội cũng như các kỹnăng thực tiễn và tri thức mạnh mẽ như giao tiếp, phân tích và giải quyết vấn đề,cũng như thể hiện một năng lực áp dụng kiến thức và kỹ năng vào đời sống thực tế”.
Ởphương Tây GDKP có từ thời Hy Lạp từ niềm tin của Socrates về “cuộc sống được thử thách” và lý tưởng của Aristotes về “công dân suy tư”.
Ở phương Đông, giáo dục Khổng giáo Trung Hoa với Tứ Thư và Ngũ Kinh cam kết phát triển tư duy trên một phạm vi kiến thức rộng, có thể xem là tương đồng với GDKP.
Từ châu Âu sang các đại học nghiên cứu Hoa Kỳ, tinh thần GDKP lan tỏa ra nhiều nước trên thế giới.
Trong nhiều thế kỷ trôi qua trong giáo dục đại học (GDĐH) vẫn có cuộc chiến giữa GDKP và giáo dục chuyên môn hóa, mà phần thắng thường thuộc về GD chuyên môn hóa, chỉ có một ít quốc gia trong đó có Hoa Kỳ, còn trung thành với ý tưởng giáo dục kiến thức rộng và năng lực trí tuệ, nền tảng của GDKP.
Hiện nay, vào thế kỷ 21, GDKP có dấu hiệu phục hồi trên toàn cầu. Vì lẽ, một là, người ta ngày càng nhận ra sự cần thiết của các “kỹ năng mềm” (khảnăng giao tiếp, óc phê phán, tổng hợp và phân tích); hai là, thế kỷ 21 không đảm bảo một nghề nghiệp ổn định: thị trường nhân lực rất đa dạng và đầy biến động.
Chương trình đào tạo chuyên môn hẹp không thích hợp với nền kinh tế tri thức đòi hỏi kiến thức rộng liên ngành và năng lực đổi mới.
Việc đổi mới giáo dục đại học Việt Nam
Đại hội Đảng lần thứ VI vào tháng 12 năm 1986 là một dấu mốc đổi mới đường lối phát triển kinh tế xã hội nước ta, chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung bao cấp sang nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Theo đường lối đổi mới chung đó, hệ thống GDĐH nước ta cũng đã triển khai những đổi mới căn bản.
Trước thời đổi mới, GDĐH nước ta được xây dựng theo mô hình Liên Xô, phục vụ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung.
Hệ thống GDĐH nói trên của Liên Xô có lúc đã phát triển tốt, đóng góp quan trọng trong việc phát triển kỹ thuật quân sự phục vụ cuộc kháng chiến chống phát xít, đặc biệt nổi bật trong việc phóng vệ tinh nhân tạo đầu tiên của thế giới năm 1957 và công cuộc nghiên cứu vũ trụ. Tuy nhiên, khi chuyển đổi sang kinh tế thị trường hệ thống đó không còn thích hợp.
Nói riêng về quy trình và chương trình đào tạo, GDĐH trước Tiến sĩ của Liên Xô chủ trương đào tạo liền một mạch, 4 đến 6 năm, theo hướng chuyên ngành rất hẹp.
Cấu trúc chương trình thường gồm 3 khối kiến thức: “cơ bản – cơ sở và chuyên ngành”, với quan niệm tất cả kiến thức cơ bản và cơ sở chỉ phục vụ cho việc học kiến thức chuyên ngành.
Các nhà giáo dục phương Tây cho rằng trong các chương trình đại học của Liên Xô không có phần GDKP (chỉ có các môn giáo dục ý thức hệ) vì mục tiêu đào tạo của các chương trình này chỉ là con người-công cụ.
Chương trình đào tạo liền một mạch theo chuyên ngành hẹp như mô hình Liên Xô chỉ thích hợp với nền kinh tế kế hoach hóa tập trung, người sinh viên ra trường được sắp xếp chỗ làm việc theo “kế hoạch”, không phải lo tìm việc trong thị trường lao động.
Khi chuyển sang nền kinh tế thị trường, mô hình chương trình đào tạo phải thay đổi.
Còn tiếp…
GS.TSKH Lâm Quang Thiệp
(Từ tham luận khoa học của GS.TSKH Lâm Quang Thiệp tại Hội thảo Giáo dục khai phóng do Đại học Fulbright phối hợp với Đại học Việt-Nhật đồng tổ chức 10.2017)
