Trên New York Times số ra ngày 14.06.2011, Thomas Friedman, tác giả của Thế giới phẳng, thử thách kiến thức của bạn đọc về nhân vật nước ngoài có ảnh hưởng nhất được China Newsweek bình chọn năm 2010. Bạn nghĩ đó là ai? Barack Obama ư? Bill Gates ư? Hay là nhà tỷ phú quyền lực Warren Buffett? Nếu đáp án của bạn là một trong những cái tên vừa nêu, thật đáng tiếc, bạn đã trả lời sai.
Friedman gọi nhân vật được bình chọn ấy là “ngôi sao nhạc Rock ở châu Á”, người mà ở Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, công chúng đổ xô mua vé đến nghe. Nếu bạn lại cố lục tìm trong kiến thức âm nhạc của mình một cái tên nào đó, bạn sẽ lại sai thêm một lần nữa đấy. Bởi lẽ đó là Giáo sư triết học chính trị – đạo đức Michael Sandel của Đại học Harvard.
Đến đây, hẳn nhiều người bật hỏi: điều gì đã tạo nên sức hấp dẫn của những bài giảng về đạo đức của Gs. Sandel, đặc biệt là ở các nước châu Á? Sự thành công trong việc biến những bài diễn thuyết về đạo đức thường bị xem là khô khan trở nên hấp dẫn mạnh mẽ ấy có lẽ là ở nội dung – không kiêng dè mà dũng cảm đối mặt, chất vấn các vấn đề bức xúc và thiết yếu của xã hội, là ở cách truyền đạt – đối thoại, và cũng là ở cơ sở chính trị – xã hội của cộng đồng tiếp nhận.
Gs. Sandel là người của những kỷ lục. Ở Harvard, lớp “Công lý” của ông thu hút hàng ngàn sinh viên ngồi chật kín giảng đường và hành lang. Ở Nhật Bản, số in bản dịch tiếng Nhật quyển Justice của ông (dịch sang tiếng Việt là Phải trái, đúng sai) lên đến 450,000 bản; trong buổi diễn giảng dành cho 500 doanh nhân và giới học thuật, người nghe phải xếp hàng dài cả tiếng đồng hồ để được vào nghe, và dù được phân phối trước bằng cách xổ số, vẫn lọt vé “chợ đen” trên mạng với giá $500 một vé. Cũng ở đây, loạt bài giảng của ông ở Harvard được đài truyền hình danh tiếng NHK truyền bá với phiên bản tiếng Nhật, và ngay lập tức tạo nên cơn sốt đến độ Đại học Tokyo hàng đầu ở Nhật đã xây dựng một môn học mới dựa theo mô hình này.
Ở Hàn Quốc, Gs. Sandel diễn thuyết trước một công chúng nồng nhiệt lên đến 14,000 người tại sân vận động ngoài trời ở Seoul. Ở Trung Quốc, video những bài giảng của ông ở Harvard được thanh niên Trung Quốc tự nguyện soạn thêm phụ đề tiếng Trung, truyền phát trên mạng, và thu hút hơn 30 triệu lượt xem; tại Đại học Thanh Hoa, bài giảng của ông đã truyền cảm hứng và trở thành mẫu hình cho một lớp học mới mang tên “Tư duy phản biện và lý luận đạo đức”.
GS. Michael Sandel giảng bài trước một sân vận động tại Seoul
Tiền không mua được gì?
Lẩn tránh thực tế phức tạp với những vấn đề xã hội cấp thiết, thậm chí đau lòng của nó, là tiệt lộ, là tước đi sức sống của môn học đạo đức – luân lý, là triệt tiêu sức sống của nó, biến nó thành một thứ sáo rỗng, khô khan, nhạt nhẽo và hoàn toàn không thiết thực. Cụm từ “mãnh lực đồng tiền” xưa nay như còn nguyên giá trị, tiếp tục khẳng định quyền lực tựa hồ vạn năng của nó, “cái gì không mua được bằng tiền thì có thể mua được bằng rất nhiều tiền.” Mở đầu tập sách What Money Can’t Buy? (Tiền không mua được gì?), Sandel không hề né tránh khi nhìn nhận, “Có những thứ không thể mua được bằng tiền. Nhưng vào thời đại này, con số đó không nhiều.” Dựa trên kinh nghiệm nhiều năm ở Mỹ, Sandel chỉ ra rằng, “Kỷ nguyên tôn vinh thị trường lại chính là thời kỳ mà các cuộc tranh luận công khai thiếu vắng nền tảng giá trị đạo đức và tinh thần. Cách duy nhất buộc thị trường ở đúng chỗ của nó là chúng ta phải tranh luận công khai, cởi mở về ý nghĩa của những hàng hoá, những [thực hành xã hội] mà chúng ta coi trọng.”
Đó chính là điểm xuất phát của một xã hội dân chủ, khi mỗi người trong chúng ta phải đặt câu hỏi “Chúng ta muốn sống trong một xã hội như thế nào?” và tìm ra câu trả lời cho nó. Báo cáo xã hội năm 2020 của Liên hiệp quốc về sự bất bình đẳng tăng cao ảnh hưởng đến 2/3 dân số thế giới cho thấy sự thâu tóm của giới 1% giàu có và quyền lực nhất hiện diện ở mọi nơi đang tạo ra những cách biệt rất lớn về thu nhập và lối sống trong xã hội. Khi thế giới của người có tiền, quyền lực và cao cấp tách biệt hẳn với thế giới của người lao động nghèo, sự quan tâm đến phúc lợi xã hội chung cho toàn xã hội có còn là điều bức xúc? Sandel phân tích, “Khi bất công gia tăng thì thị trường hoá mọi thứ cũng có nghĩa là người giàu sẽ có cuộc sống càng tách biệt với người nghèo. [Chúng ta] sống, làm việc, mua bán, vui chơi ở những nơi khác nhau. Con cái [chúng ta] học ở những ngôi trường khác nhau (…) [Điều này] không có lợi cho nền dân chủ, và càng không phải là lối sống mà chúng ta mong muốn.”
Tất nhiên, dân chủ không đòi hỏi công bằng hoàn hảo, nhưng nó yêu cầu phải có một cuộc sống chung được mọi công dân chia sẻ, vì đấy là cách để chúng ta thương thảo và dung nạp những sự khác biệt nhằm hướng đến lợi ích chung. Theo Sandel, câu hỏi về thị trường cuối cùng chính là câu hỏi chúng ta muốn chung sống với nhau như thế nào, “Chúng ta có muốn một xã hội mà cái gì cũng đem ra mua bán được hay không? Hay phải có những giá trị đạo đức và công dân [nhất định] mà thị trường không thể chạm đến và không thể mua được bằng tiền?” 1
Với những câu hỏi này, không ai khác hơn là những công dân với ý thức dân chủ sẽ tham gia thảo luận, tìm ra giải đáp, và đề ra những thực hành xã hội phù hợp. Khi bàn về “công lý,” Sandel cũng nhấn mạnh, “Thay vì tránh những niềm tin đạo đức và tôn giáo mà đồng bào mình đưa ra công luận, chúng ta nên tham gia cùng họ trực tiếp hơn, đôi khi bằng cách thách thức và tranh cãi, đôi khi bằng cách lắng nghe và học hỏi.” Trên cơ sở này, Sandel đề cao “một nền chính trị dấn thân về mặt đạo đức” như một lý tưởng mang lại nhiều cảm hứng hơn một “nền chính trị né tránh”, bởi lẽ nó là “nền tảng hứa hẹn cho một xã hội công bằng.”2
Luân lý – Đạo đức
Những ai đã đọc sách của Sandel, hay xem loạt bài giảng về “Công lý” của ông trên Internet chắc chắn đều có ấn tượng sâu sắc bởi cách dẫn dắt vào vấn đề một cách linh hoạt của ông qua những trường hợp gây nhiều tranh luận. Trong khi đọc hay nghe những câu chuyện ấy, độc giả/khán giả đã từng bước hình thành những nhận định, phán đoán, bình giá riêng của mình. Đấy chính là cơ sở để Sandel đưa họ đến những tranh luận, cho phép họ đối chứng những nhận thức của mình với người khác. Và cứ như thế, cuộc đối-thoại-mở là một quá trình lắng nghe, tiếp nhận, điều chỉnh để đi đến kết luận chung cuộc không mang tính áp đặt mà là kết quả của một quá trình đối thoại – thông hiểu thực sự với những ý kiến đa dạng, thậm chí trái chiều.
Đáng chú ý là Sandel có sức thu hút đặc biệt ở các nước Đông Á. Thomas Friedman cho rằng sức hấp dẫn ấy là điểm hội tụ của 3 trào lưu. Một là sự tăng trưởng của giáo dục trực tuyến, nhờ đó mà sinh viên ở bất kỳ nơi nào cũng có thể học được với những giáo sư xuất sắc nhất trên khắp thế giới. Hai là niềm khát vọng từ châu Á, mong muốn được tiếp cận một phong cách giảng dạy mới và sáng tạo hơn dựa trên cơ sở thảo luận nhằm đào tạo nên những sinh viên sáng tạo và cách tân hơn. Và ba là nhu cầu của giới trẻ được tham gia vào suy luận đạo đức và tranh biện, hơn là chỉ giới hạn nền tảng giáo dục của họ trong những phương diện kỹ thuật khô khan của kinh tếhọc, kinh doanh hay kỹ sư công trình.
GS. Sandel giảng bài về Luân lý tại Harvard. Nguồn ảnh: Harvard News Office
Nếu như trào lưu đầu là hiển nhiên, hai trào lưu sau nên được bàn thêm, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam. Khi được đánh giá theo chuẩn mực phương Tây, học sinh – sinh viên châu Á (bao gồm Việt Nam) thường bị xem là thụ động, chỉ biết tiếp thu máy móc những gì thầy cô truyền thụ. Nhận định này rõ ràng rơi vào đối lập lưỡng phân Đông (thụ động) – Tây (chủ động), và nghiêm trọng hơn là đã ngộ nhận, quy kết tính chất thụ động thành bản chất của sinh viên châu Á. Thực ra, vấn đề là ở hệ thống và mục tiêu giáo dục. Nếu muốn đào tạo lớp trẻ trưởng thành như những công dân có trách nhiệm, được trang bị tư duy phản biện, sắc sảo, sáng tạo, và có khả năng đóng góp hữu hiệu cho xã hội nhất thiết phải khuyến khích họ suy nghĩ độc lập với tinh thần phê phán, biết chất vấn và tranh luận thẳng thắn, cởi mở, không giới hạn trên cơ sở xây dựng. Tính chủ động, tích cực hiện hữu trong mỗi con người, tồn tại như mạch nước ngầm chờ được khơi nguồn.
Sandel đã chạm đến và khơi thông nguồn mạch này: những gì diễn ra ở Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc đã minh chứng điều ấy. Sandel đã đúng khi cho rằng, “Sinh viên khắp nơi khao khát thảo luận về những câu hỏi đạo đức lớn mà chúng ta phải đối mặt trong cuộc sống hàng ngày. Những năm gần đây, các câu hỏi kinh tế, kỹ thuật có vẻ lấn át những vấn đề về công chính, hay về lợi ích chung. Tôi cho rằng trong nhiều xã hội, có một ý thức ngày càng tăng là bản thân GDP và các giá trị thị trường không sản sinh ra hạnh phúc, hay tạo ra một xã hội tốt.”3 Hạnh phúc và xã hội tốt đẹp chỉ hiển hiện khi nào con người nhận ra được phải ứng xử với nhau như thế nào theo đúng đạo làm người. Và luân lý học có thể giúp hiện thực hoá điều đó.
GS. Nguyễn Nam, Đại học Fulbright Việt Nam trong một chuyến đi thực tế của môn Đạo đức trong Cuộc sống
Xét cho cùng, luân lý – đạo đức giúp chúng ta sống có ý thức hơn trong khi thực hiện những chức trách với bản thân, gia đình, xã hội và cả thế giới bên ngoài. Với tư cách là một ngành học, nó không hề giáo điều, khuôn sáo, khô khan và nhàm chán như thường bị ngộ nhận. Khi các vấn đề đạo đức được thảo luận trong không khí dân chủ, cởi mở, thẳng thắn, nhìn thẳng vào sự thật không tránh né, luân lý học trở nên sinh động, thiết yếu và hấp dẫn bởi nó đòi hỏi chúng ta phải nhận chân được vấn đề và tìm ra giải pháp với tư duy phản biện.
Trong khuôn khổ đến thăm và làm việc với Đại học Fulbright Việt Nam, Gs. Michael Sandel sẽ có một buổi nói chuyện mở rộng cho công chúng về đề tài “Công chính, Tiền bạc và Thị trường” vào giữa tháng 3/2020. Mong rằng tiếp theo những tác phẩm của ông đã được dịch ở Việt Nam, đây sẽ là nguồn cảm hứng cho việc xây dựng môn học đạo đức ở nhà trường phổ thông và đại học theo hướng tích cực và hiệu quả hơn.
Nguyễn Nam
