“Cái cây to nhất cũng bắt đầu từ hạt giống nhỏ nhất. Như một hành trình… Cây bao báp lớn lên lại phá hủy hành tinh của Hoàng Tử bé. Cây hoa hồng lại ngát hương tình yêu. Cái đích của hành trình vạn dặm không chỉ phụ thuộc vào bước đầu tiên mà còn là cả quá trình bạn cũng bước đi con đường ấy. Có những giông bão, khó khăn xô đẩy làm lung lay chệch hướng bước chân. Hãy tạo những bước đi vững chắc nhất để cho dù bao gian khó cũng không ngăn bạn đến đích tốt đẹp nhất. Bước chân đầu là nền tảng nhưng bước chân sau là cả một hành trình dài.”
Bạn có nghĩ đoạn văn ngắn nói trên được viết trong 3 phút, bởi một cô học trò luôn hí hoáy vẽ tranh trong các giờ học Văn, từng làm cô giáo buồn lòng bởi những bài viết cô bé trả lại cho thầy luôn là những dòng ngắn ngủi, qua loa và hời hợt?
Điều ngạc nhiên trên đã xảy ra trong giờ học Văn tuần vừa rồi của cô giáo Hồ Tâm (Trường PTTH Chuyên Quốc học Huế) khi lần đầu tiên cô Tâm ứng dụng phương pháp “Viết và Tư duy trong giảng dạy” của Tiến sĩ Ian Bickford tại Hội thảo PEN 2019. Cô mở đầu giờ học Văn khác với thông lệ, khi yêu cầu tất cả học sinh có 3 phút viết tự do theo chủ đề “Hành trình vạn dặm bao giờ cũng bắt đầu từ bước đi đầu tiên”.
Câu chuyện của cô bé học trò lười viết, ngại viết nói trên không phải là cá biệt. Đối với đa phần học sinh Việt Nam, viết là một nỗi sợ hãi, thậm chí là ám ảnh, nhưng đó lại là một kỹ năng quan trọng trong mọi hành trình học thuật, cũng như trên con đường sự nghiệp. Tuy nhiên, việc dạy viết trong các trường phổ thông lâu nay, như nhiều thầy cô thừa nhận, bị đi vào lối mòn, với những khuôn mẫu áp đặt trong tư duy, khiến học sinh cảm thấy nhàm chán và thiếu động lực. Bằng những phương pháp đơn giản nhưng hiệu quả bất ngờ, Tiến sĩ Ian Bickford, Hiệu trưởng Đại học Fulbright Việt Nam đã cho thấy người thầy hoàn toàn có thể sử dụng viết như một bệ đỡ để kích hoạt quá trình tư duy phản biện của học sinh trong lớp học, một phương thức giúp họ không chỉ biết biểu đạt bản thân mà còn có thể phát triển các ý tưởng và học cách lắng nghe người khác.
Viết là Tư duy
Lâu nay, trong nhà trường, chúng ta coi viết như một sản phẩm cuối cùng mà học sinh nộp cho thầy cô để lấy điểm, trong khi thực chất, viết là một hình thức phức tạp và tinh tế của quá trình tư duy – được thể hiện trên giấy trắng mực đen. Từ kinh nghiệm của một giáo viên phổ thông đứng lớp hơn chục năm, và sau này là một chuyên gia, người hướng dẫn phương pháp giảng dạy cho hàng ngàn giáo viên trung học ở Mỹ, Tiến sĩ Ian Bickford cho rằng “thay vì tập trung vào sản phẩm cuối cùng, người thầy nên tập trung nhiều hơn vào hoạt động viết. Các phương pháp Viết và Tư duy được thiết kế nhằm cung cấp cho học sinh các cách để thực sự hòa nhập vào quá trình viết – cho họ sự tự tin và thoải mái cao độ với việc viết”.
Tiến sĩ Ian Bickford mô phỏng một hoạt động viết trong lớp học – bằng cách yêu cầu các thầy cô đóng vai người học – dành ra 3-4 phút mỗi tiêt học đầu giờ, để viết ra bất kì một điều gì đó đang diễn ra trong tâm trí các em. Đây là hình thức viết tự do, được dùng để bắt đầu buổi học nhằm giúp học sinh tập trung chú ý vào bài học sắp tới – một thời điểm để thực sự lắng nghe bản thân suy nghĩ. Học sinh có thể chia sẻ đoạn viết của mình trên lớp với thầy cô, bạn bè, hoặc có thể giữ cho riêng mình. Nguyên tắc quan trọng nhất là người thầy và bạn học không phán xét, không bình luận – Tiến sĩ Ian Bickford nhấn mạnh. Học sinh sẽ thoải mái hơn khi nói ra những suy nghĩ của mình, nếu họ cảm thấy được lắng nghe và tôn trọng.
Giáo viên cũng có thể sử dụng bài tập viết tự do có chủ đích (Focused Freewriting), theo đó người học được yêu cầu viết xuống những suy nghĩ của họ xoay quanh một câu hỏi mở. Hình thức viết này thường được sử dụng để khởi động hoặc kết thúc một cuộc thảo luận trên lớp, hoặc để định hướng một cuộc thảo luận đang bị chệch hướng hoặc trở nên nhàm chán. Một ví dụ được thực hành ngay tại lớp học, khi các thầy cô được yêu cầu viết trong 3 phút về chủ đề “Là một giáo viên có ý nghĩa như thế nào đối với tôi”. Sau đó, khi chia sẻ trong nhóm, ai cũng bất ngờ về sự đa dạng và khác biệt trong suy nghĩ của mỗi cá nhân.
Các thầy cô tham dự lớp học Viết là Tư duy
“Việc xây dựng các kỹ năng biểu đạt tư duy là rất quan trọng và đây không phải là thế mạnh của nhiều học sinh ở nhiều nơi ở Việt Nam vốn đọc nhiều hơn là nói, chép nhiều hơn là viết. Phương pháp Viết và Tư duy thực sự mới mẻ đối với tôi nhưng tôi cảm thấy mình hoàn toàn có thể áp dụng được”, một thầy giáo hào hứng thốt lên sau buổi đào tạo thực hành.
Cô giáo Tâm kể cô đã ngạc nhiên đến thế nào khi chứng kiến cô bé “ghét học văn”, khiến thầy cô nản lòng bao nhiêu buổi học trước kia, lần đầu tiên “đã rời tập vẽ của cô, ngước mắt nhìn mình, ánh mắt có ánh cười, cô háo hức làm theo, rồi cặm cụi viết, và xung phong đứng dậy đọc cho cả lớp nghe. 3 phút của cô bé, cô đã viết nửa trang vở. Nguệch ngoạc nhưng rõ ý, không bôi xóa, không ngập ngừng”.
Viết để kết nối một cộng đồng cùng học
Những hoạt động học tập dựa trên viết không chỉ kích hoạt quá trình tư duy của người học, mà còn có tác dụng kết nối các cá nhân như một cộng đồng cùng học. Điều này nghe có vẻ lạ, bởi chúng ta thường nghĩ về việc viết như một hoạt động rất cá nhân. Vậy bằng cách nào mà viết có thể trở thành một hoạt động xã hội để kết nối các thành viên trong lớp học? Câu trả lời là phương pháp “Đọc có hợp tác” (Collaborative Reading), theo đó cả lớp được yêu cầu đọc to và rõ một đoạn văn cho trước theo nhiều cách và chú ý vào nhiều yếu tố khác nhau của đoạn văn như: 1 – từng thành viên trong nhóm lần lượt đọc nối theo nhau ở mỗi đoạn ngắt nghỉ câu; 2 – mỗi học sinh sẽ gạch chân những từ, cụm từ có ý nghĩa với họ, sau đó một người được yêu cầu đọc to cả đoạn văn, những người khác sẽ cùng đọc to những từ, cụm từ mà họ đã khoanh vùng đó.
13 năm đứng trên bục giảng, thầy Trần Minh Luân, Hiệu trưởng Trường PTTH Chuyên Nguyễn Quang Diêu (Đồng Tháp) vẫn thấy bất ngờ vì cách thức nhỏ mà hiệu quả này.
“Tôi đã rất xúc động khi nghe mọi người cùng nhau đọc đoạn trích văn học đó. Trong một không gian nghiêm túc của giờ học, bạn cảm nhận những tiếng nói thân quen vang lên ấm áp lần lượt. Tất cả giọng nói cùng hòa nhịp và kết nối. Cảm giác đó khiến chúng tôi tập trung cao độ cho bài học để đạt hiệu quả” – thầy Luân mô tả cảm xúc khi đóng vai người học.
“Hãy nghĩ về một sinh viên mà bạn dạy, người không cảm thấy thoải mái khi tham gia vào lớp học. Người không bao giờ giơ tay phát biểu. Người cố gắng giấu mình ở cuối phòng học. Bạn nhìn thấy tiềm năng trong học sinh này, và bạn biết em ấy có điều gì đó muốn nói. Nếu bạn yêu cầu các em đứng lên trước lớp – điều đó sẽ không có hiệu quả, nếu không muốn nói là khiến mọi thứ tệ hơn. Nhưng nếu chúng ta sử dụng một số bài tập thực hành đơn giản với việc viết và đọc to lên để thu hút tất cả mọi người cùng tham gia, bạn sẽ thấy những học sinh nhút nhát nhất bắt đầu thoải mái hơn với việc nghe giọng nói của mình vang lên như một phần của cuộc đối thoại. Họ sẽ nghe thấy những phản hồi tích cực về sự tham gia của họ từ bạn và các bạn học cùng lớp. Sự tự tin là một trong những thứ khó dạy nhất nhưng chúng ta có thể làm được điều đó thông qua các bài tập dựa vào việc viết”, Tiến sĩ Ian Bickford giải thích mục đích của phương pháp Đọc có hợp tác.
Tiến sĩ Ian Bickford
Ở chiều ngược lại, các hoạt động Viết và Tư duy cũng giúp những học sinh có thói quen không bao giờ ngừng nói và “thống trị mọi cuộc thảo luận trên lớp”, học cách chờ đến lượt mình, học cách chú ý và tôn trọng người khác.
Viết để phát triển tư duy phản biện
Sau cùng, hoạt động viết là một công cụ hữu hiệu để ươm dưỡng năng lực tư duy phản biện, bắt đầu từ việc xây dựng những thói quen tư duy, các kỹ năng mềm và nền tảng kiến thức cơ bản. Tiến sĩ Ian Bickford giới thiệu một phương pháp viết khá mới mẻ: Viết chiêm nghiệm quá trình (Process Writing). Ông khuyên các nhà giáo dành thời gian mỗi ngày để dừng lại giữa một bài giảng và yêu cầu học sinh viết về quá trình suy nghĩ của riêng họ: điều gì làm họ thích thú, khiến họ bối rối, khiến họ mất phương hướng? Hãy để họ viết ra một cách tự do. Nếu họ thấy nhàm nhàn, hãy để họ viết về điều đó một cách trung thực và bắt đầu xem xét những nguyên nhân gốc rễ của sự chán nản này. Nếu họ bị hoang mang, chúng ta cần họ làm quen với việc thừa nhận nó và nói ra. Và nếu họ đang chạy đua với hàng ngàn câu hỏi thú vị về chủ đề, họ cần một cơ hội để viết những câu hỏi này ra giấy.
“Bằng cách này, học sinh sẽ bắt đầu hiểu rằng họ đang bắt đầu làm chủ quá trình suy nghĩ theo hướng tốt hơn, với phong cách học tập của riêng mình. Điều này đơn giản nhưng hiệu quả đến không ngờ và có hiệu ứng ngay lập tức”, Tiến sĩ Bickford giải thích.
Các thầy cô giáo đã thực hành ngay phương pháp này bằng cách quan sát hai bức phác họa quá trình suy nghĩ của Darwin về thuyết tiến hóa, viết ra những cảm nhận của họ về những điểm tương đồng và khác biệt trong hai bức hình. Nhờ vậy, các nhà giáo, trong vai người học, khám phá ra những điểm thú vị và ý nghĩa về quá trình tư duy.
Cô Vũ Thị Lan, giáo viên toán Trường PTTH Chuyên Trần Phú (Hải Phòng) tin rằng phương pháp Viết và Tư duy hoàn toàn có thể ứng dụng vào các môn khoa học tự nhiên để nâng cao trải nghiệm học tập của học sinh.
Nhưng Tiến sĩ Ian Bickford cũng lưu ý, thực hành thường xuyên là chìa khóa để các phương pháp giảng dạy mới phát huy hiệu quả. “Học sinh cần biết rằng họ được trông đợi sẽ thường xuyên viết trong lớp của bạn. Theo thời gian, điều này sẽ trở thành một phần của văn hóa lớp học”.
Quan trọng hơn, nó đòi hỏi những thay đổi trong tư duy của chính người thầy, trước hết là về cách đánh giá học sinh. “Thay vì “sinh viên đã học được bao nhiêu”, chúng ta có thể đánh giá xem điều gì đã thay đổi trong kiến thức và hiểu biết của học sinh về một chủ đề nào đó, và liệu sự thay đổi này có tích cực. Viết chủ động và đọc to trong lớp có thể đóng vai trò định hình thước đo, trong đó chúng ta có thể đặt ra các câu hỏi theo nhiều cách khác nhau, giúp sinh viên nhìn nhận vấn đề từ nhiều lăng kính khác nhau, và chúng ta sẽ lắng nghe mọi sinh viên một cách thường xuyên đến mức chúng ta có được hiểu biết chân thực về việc họ đang ở đâu và điều gì đang thay đổi trong tư duy của họ”, Tiến sĩ Ian Bickford kết luận.
Việt Lâm
