Việt Nam là một mối duyên nhiều kỷ niệm với Tiến sĩ Bill Hiss, Cựu Phó Chủ tịch về Đối ngoại kiêm Giám đốc Tuyển sinh và Hỗ trợ tài chính, Giảng viên môn Châu Á học tại Đại học Bates tại Maine, Hoa Kỳ. Cách đây hơn hai thập kỷ, lần đầu tiên ông đến Việt Nam để nhận con gái nuôi và tìm kiếm những sinh viên Việt Nam du học tại Bates. Hơn hai mươi năm sau, ông quay trở lại Việt Nam cho công việc giáo dục ý nghĩa. Đó là làm cố vấn tình nguyện về tuyển sinh và hỗ trợ tài chính cho Đại học Fulbright. Mùa Thu này, ông dành hai tháng làm việc tình nguyện, đồng hành cùng Ban tuyển sinh của Đại học Fulbright rong ruổi trong các hành trình đến các điểm trường để tìm kiếm những sinh viên khoá mới.
Cách đây 22 năm, tôi và Colleen – vợ tôi – đã nhận nuôi cô con gái Jessy bé bỏng của chúng tôi ở Hà Nội. Cũng vào chính thời điểm đó, tôi đã có một buổi trò chuyện ở trường cấp ba Hà Nội – Amsterdam, giới thiệu về hệ thống giáo dục đại học Mỹ: công lập, tư nhân, quy mô từ nhỏ tới lớn, cao đẳng và đại học, mức độ cạnh tranh khi nhập học và chi phí học tập. Trong số những em học sinh tham dự vào buổi trò chuyện ngày hôm đó, ngồi ngay hàng đầu là Ngân Đinh – cô bé mà chỉ một năm sau đó đã trở thành sinh viên tại Bates.
Ngân là sinh viên đầu tiên nhập học trực tiếp từ Việt Nam sang Bates kể từ giữa những năm 1970. Cô đã tốt nghiệp xuất sắc với tấm bằng kép về Kinh tế và Châu Á học. Đến hôm nay, sau khi đã nắm trong tay tấm bằng Thạc sĩ của Đại học Chicago, tấm bằng Tiến sĩ của Đại học Cambridge cùng với nhiều năm kinh nghiệm giảng dạy và làm việc trong lĩnh vực tư vấn kinh doanh, Ngân hiện là Giám đốc chương trình Cử nhân tại Đại học Fulbright Việt Nam. Cô là lý do chính mà tôi đang có mặt ở đây hôm nay với tư cách là cố vấn tình nguyện cho trường.
Sứ mệnh của Fulbright không chỉ đáng trân trọng, nó thực sự cao quý. Là đại học theo mô hình giáo dục khai phóng phi lợi nhuận đầu tiên của Việt Nam, Fulbright mang đến cho các em sinh viên cơ hội được học tập với một hình thức giáo dục hoàn toàn mới, nhất là với những em học sinh vốn chưa được phát triển hết tiềm năng trong mô hình đại học truyền thống.
Trước đây, rất nhiều cựu sinh viên thành danh của đại học Bates cũng từng không dám mơ đến việc đi học đại học. Edmund Muskies, con trai của một gia đình nhập cư, sau này đã trở thành Thượng Nghị sĩ và Ngoại trưởng Mỹ; trong khi đó, Benjamin Elijah Mays, con trai của hai người nô lệ, chính là Hiệu trưởng lâu năm của Đại học Morehouse, cũng chính là người đã dìu dắt Martin Luther King lúc trẻ. Chỉ vài năm nữa thôi, Fulbright sẽ chắp cánh cho những người trẻ với tiềm năng và tầm nhìn như vậy.
Cách đây vài năm, tôi đã gặp Ngân cùng với người đồng nghiệp Ben Wilkinson lần đầu tiên. Ben làm việc cho Quỹ tín thác Sáng kiến Đại học Việt Nam (Trust for University Innovation in Vietnam), một tổ chức phi lợi nhuận hỗ trợ xây dựng và phát triển Fulbright Việt Nam. Sau đó, tôi bắt đầu trao đổi và cố vấn cho họ qua email, bất chấp sự chênh lệch lên tới mười hai múi giờ.
Tháng ba năm 2018, sau khi đã nghỉ hưu khỏi vị trí Phó Chủ tịch Đại học kiêm Giám đốc Tuyển sinh và Hỗ trợ tài chính ở Bates, tôi tới TP. HCM trong vòng một tháng để hỗ trợ Fulbright trong việc thiết kế quy trình nhập học và hỗ trợ tài chính.
Với kinh nghiệm làm việc từ năm 1978, tôi đã giúp cho đội ngũ Tuyển sinh và Hỗ trợ tài chính còn non trẻ của Fulbright giải quyết những câu hỏi hóc búa như “Làm thế nào để theo dõi được hàng nghìn sinh viên với tên gọi đôi khi trùng nhau?”, “Làm sao để xét duyệt Hỗ trợ tài chính một cách công bằng chính xác, khi mà không có một tài liệu thuế chung nào (như ở Mỹ có mẫu đơn 1040) để xác định thu nhập của gia đình?”, “Làm sao có thể đánh giá các sinh viên với những gia cảnh quá khác nhau, khi có những em đến từ những thị trấn nhỏ heo hút của Đồng bằng sông Cửu Long, nhưng cũng có em là học sinh của những “trường chuyên lớp chọn” nổi tiếng?”
Năm nay, tôi lại trở lại đây trong vòng hai tháng. Tôi vẫn làm công việc cố vấn như mọi khi, nhưng lần này tôi còn trực tiếp đến thăm các trường cấp ba và trò chuyện tại các sự kiện của Fulbright. Để có thể truyền tải được những điều tốt đẹp mà mô hình giáo dục khai phóng kiểu Mỹ mang lại, đội ngũ Tuyển sinh của Fulbright phải thật rõ ràng và nhiệt huyết, bên cạnh đó các em học sinh và gia đình cũng cần cân nhắc thật kỹ lưỡng.
Trong vòng hai tháng ở đây, tôi cũng rất vui được góp một phần nhỏ nhoi vào sự xây dựng của Đại học Fulbright bằng việc quyên góp sách cho thư viện. Một trong những niềm đam mê của tôi chính là đọc sách – tôi đọc sách ở tất cả mọi nơi, và đọc rất nhiều loại sách. Tôi là một người cực kỳ tâm huyết với các thư viện. Tôi yêu lịch sử, tôn giáo, luận văn, chính trị, đạo đức xã hội và cả sách văn học. Thời báo New York, thời báo Atlantic và Tạp chí Smithsonian cũng là những tờ báo và tạp chí mà tôi thường hay đọc.
Tôi nhận thấy là Thư viện ở Fulbright mới chỉ tập trung chủ yếu vào lĩnh vực Chính sách công, phục vụ cho chương trình Cao học của họ, do đó tôi đã quyết định đi đến hai hiệu sách ở TP. HCM và mua những cuốn sách tiếng Anh kinh điển mà tôi có thể tìm thấy ở đấy – từ Dickens, Shakespeare, Jane Austin, Faulkner, Mark Twain, Maya Angelou, Alice Walker và nhà vũ trụ học Stephen Hawking. Hy vọng những cuốn sách này sẽ đặt những viên gạch nền móng cho thư viện bậc cử nhân của Đại học Fulbright. Tôi dự định sẽ gửi thêm một vài thùng sách nữa từ bộ sưu tập cá nhân của mình, với những tác phẩm hiện thực, khoa học, tác phẩm về chủ nghĩa môi trường và những bài luận văn mà tôi đã tích lũy qua hàng thập kỷ say mê đọc sách cùng với một sự nghiệp giáo dục đáng nhớ.
Quả thực, trong vòng 22 năm qua, đã có hơn 30 sinh viên người Việt tốt nghiệp từ Đại học Bates nhờ những khoản hỗ trợ tài chính mà từ đó tôi được tặng cho biệt danh “Ông già Noel”. Cộng đồng cựu sinh viên ở Bates đã lập nên tổ chức VietAbroader, gây dựng những công ty ở Việt Nam, đạt được những tấm bằng Tiến sĩ, bằng Luật, trở thành các giáo sư hay các luật sư có tiếng. Thậm chí có những người còn đạt những giải thưởng về nhạc cổ điển cũng như nhạc đại chúng. Có những người đã kết hôn, lập gia đình.
Rất nhiều đại học và cao đẳng khác ở Mỹ đã học tập theo tấm gương của Bates, và đã có hàng nghìn sinh viên Việt Nam được trao cho cơ hội học tập, tất cả xuất phát từ câu chuyện một cô bé người Việt được nhận nuôi cách đây hơn hai thập kỷ.
Cũng như vậy, từ một quyển sách duy nhất, một thư viện có thể sẽ ra đời. Giờ đây, một đội ngũ những con người tâm huyết đã và đang đặt từng viên gạch cho Đại học Fulbright Việt Nam, đem đến cơ hội học tập ở một mô hình giáo dục khai phóng “được thiết kế riêng cho Việt Nam”, góp phần xây dựng đất nước ngày một phát triển. Tôi mong sẽ có cơ hội được quay trở lại đây, cùng với những tình nguyện viên khác như tôi.
Bill Hiss
