Bài 1: Chiến lược Vaccine thần tốc: Tấn công trực diện dịch Covid-19
*Nội dung bài viết từ Toạ đàm : Mở rộng nguồn tiếp cận vaccine và Trách nhiệm của Nhà nước do Trường Chính sách Công và Quản lý Fulbright (Đại học Fulbright Việt Nam) tổ chức, Tiến sĩ Vũ Thành Tự Anh chủ trì dẫn dắt thảo luận.
Việt Nam quyết định chuyển hướng tiếp cận vaccine Covid sau khi chiến lược có tính độc quyền của Nhà nước – thông qua chương trình COVAX của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và đàm phán trực tiếp với nhà sản xuất Astra Zeneca – khiến Việt Nam rơi vào thế bị động, thiếu vaccine trầm trọng. Với quyết định mở bung tất cả các kênh tìm kiếm, cho phép tư nhân cùng tham gia, Việt Nam đặt mục tiêu có được 150 triệu liều vaccine các loại để tiêm cho khoảng 70% dân số. Các chuyên gia phân tích chiến lược tiếp cận vaccine để thấy rõ cục diện phòng, chống dịch thay đổi từ phòng thủ sang tấn công, trong đó vaccine đóng vai trò quyết định.
Từ tự tin chuyển thành bị động
Chuyên gia kinh tế Nguyễn Xuân Thành, thành viên Tổ tư vấn Kinh tế của Thủ tướng, giảng viên Cao cấp Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright nhắc lại thời điểm năm ngoái, khi dịch bùng phát, các quốc gia bắt đầu tiếp cận và đàm phán mua vaccine. Việt Nam cũng giống như hầu hết các nước triển khai chiến lược vaccine với Nhà nước đóng vai trò chủ đạo, tiếp cận độc quyền mua từ các nhà sản xuất. Sau đó, Nhà nước sẽ cung cấp vaccine theo thứ tự ưu tiên cho những người ở tuyến đầu chống dịch, những đối tượng rủi ro cao nhất rồi đến người dân. Điều này nhằm đảm bảo tính công bằng để đạt được miễn dịch cộng đồng, tránh tình trạng chỉ người có khả năng tài chính mới tiếp cận được vaccine. Thời điểm đó, chiến lược này hoàn toàn hợp lý.
Là một nước thu nhập trung bình thấp, Việt Nam quyết định tham gia chương trình COVAX do WHO dẫn dắt để tiếp cận và mua vaccine chi phí thấp, thậm chí miễn phí. Từ tháng 8/2020, Bộ Y tế bắt đầu đàm phán đặt hàng Astra Zeneca, và COVAX cam kết sẽ cung cấp cho Việt Nam 38,9 triệu liều Astra Zeneca miễn phí. Ông Thành lưu ý một chi tiết, trước đó, Chính phủ đã chuẩn bị khoảng 200 triệu USD trong năm 2020 để mua vaccine. Nhưng việc COVAX thông báo sẽ cung cấp 38,9 triệu liều miễn phí khiến Việt Nam hoàn toàn yên tâm và tự tin. Như vậy, ngay từ đầu, tài chính không phải là vấn đề lớn.
Song song với việc chờ vaccine miễn phí từ COVAX, Bộ Y tế chuẩn bị thêm phương án giao cho Công ty Cổ phần Vaccine Việt Nam (VNVC) đàm phán trực tiếp với Astra Zeneca để nhập thêm 30 triệu liều bổ sung trong năm 2021 với giá thành thấp. Dù các điều kiện thông tin đàm phán được phía Việt Nam giữ bí mật như cam kết, nhưng các số liệu công bố từ EU sau đó cho hay, mức giá Việt Nam mua tương tự các nước thành viên nội khối EU, khoảng 2,5 USD/liều, so với giá thị trường 5,2 USD/liều.
Tuy nhiên, đến năm 2021 xảy ra hai vấn đề mà chuyên gia Nguyễn Xuân Thành cho rằng đáng lẽ ra Việt Nam phải lường trước được. Thứ nhất, các nước sản xuất vaccine có xu hướng tích trữ, không phân phối. Thứ hai, mặc dù nhận được cam kết nhưng những khách hàng mua giá rẻ hay miễn phí không trở thành đối tượng ưu tiên cao nhất của các nước sản xuất vaccine. Họ chỉ dành ưu tiên cao nhất cho những nước nghèo nơi dịch bệnh hoành hành nên Việt Nam đã không có được lượng vaccine như cam kết. Trong khi đó, 38,9 triệu liều Astra Zeneca miễn phí do COVAX giải ngân cầm chừng, với đợt đầu trên 800.000 liều và đợt sau gần 1,7 triệu liều.
Từ tâm thế tự tin, yên tâm, Việt Nam trở thành bị động trong tiếp cận vaccine. TS. Nguyễn Thu Anh, Giám đốc quốc gia của Viện nghiên cứu Y khoa Woolcock tại Việt Nam, Giảng viên lâm sàng cao cấp của ĐH Syney (Úc), cho rằng, Việt Nam đã chậm trễ trong chiến lược tiếp cận vaccine.
“Chúng ta chậm trong việc thương thuyết, khi thương thuyết xong chúng ta chậm một bước trong việc ký hợp đồng, khi đã ký hợp đồng xong chúng ta lại chậm trong việc phê duyệt các vaccine được sử dụng tại Việt Nam. Pfizer được rất nhiều quốc gia đang phát triển sử dụng, phải đến tận tháng 6/2021, Bộ Y tế mới cấp phép cho sử dụng.” – bà Thu Anh bình luận.
Những cảnh báo về việc thiếu vaccine cấp cho chương trình COVAX thực chất đã dấy lên từ quý 3, quý 4 năm 2020. Báo cáo của WHO cho hay, kể cả khi lượng vaccine sản xuất trên toàn cầu tăng lên, COVAX vẫn chưa thể tự chủ hoàn toàn nguồn cung vaccine cho các quốc gia thuộc chương trình này. Bà Thu Anh cũng chỉ ra việc Việt Nam chỉ thương thuyết mua vaccine Astra Zeneca, Pfizer, Moderna mà chưa thực sự thương thuyết với các vaccine hiệu quả tiềm năng khác.
Chiến lược trong tình huống khẩn cấp
Dù đổi hướng “mở bung” cho các đơn vị tư nhân cùng tham gia để có được vaccine một cách nhanh nhất, khả năng tiếp cận vaccine của Việt Nam vẫn bị hạn chế. Là nước thu nhập trung bình thấp, Việt Nam muốn tiếp cận vaccine qua chương trình COVAX nhưng chương trình này không bảo đảm. Do không sẵn sàng trả giá cao như các nước giàu và chậm chân tiếp cận sớm, Việt Nam không thể giành quyền mua trước. Đứng trước thực tế này, chuyên gia Nguyễn Xuân Thành cho rằng, Việt Nam phải “sửa lỗi chiến lược tiếp cận” bởi vấn đề không nằm ở năng lực tài chính. Việt Nam không thiếu tiền mà chỉ thiếu thời gian và cơ chế để có thể huy động được lượng vaccine lớn trong thời gian ngắn.
Ông thẳng thắn khuyến nghị việc mua vaccine theo giá thị trường, thậm chí cao hơn giá trị trường vì đây là mặt hàng cần khẩn cấp và mua rẻ sẽ phải chờ lâu. Việt Nam trân trọng những hỗ trợ của các quốc gia trao tặng vaccine trong tình huống cấp bách như Nhật Bản gửi tặng 1 triệu liều nhưng để có số lượng lớn vaccine tiêm cho 70% dân số, Việt Nam phải có cách tiếp cận khác, cách tiếp cận dựa vào thị trường.
“Phải có thông điệp mới khi tiếp cận với các nguồn vaccine. Đó là Việt Nam sẵn sàng dành nguồn lực tài chính và trả giá thị trường. Đây là bài học của các quốc gia thành công trong tiêm chủng ngừa Covid diện rộng. Israel từng trả đến 23 USD/ liều để có lượng mũi tiêm nhiều nhất cho dân trong khi các quốc gia khác chỉ trả 5-6 USD/liều. Tôi quan sát một số đàm phán cá nhân của Việt Nam thấy giá có thể lên đến trên 30 USD/liều, về đến cảng Việt Nam lên đến tương đương 760.000 VND/liều nhưng đó là mức giá chúng ta phải chấp nhận” – ông Thành phân tích.
Ông Thành cũng lưu ý cuộc cạnh tranh đàm phán để có được vaccine đang diễn ra khốc liệt giữa các nước trong khu vực nên Việt Nam phải có cơ chế phản ứng nhanh. Do vaccine chưa phải là hàng hoá thương mại nên nếu chỉ Chính phủ đứng ra mua sẽ vướng phải những thủ tục hành chính rườm rà, dẫn đến việc “đẻ ra các quy định”, kéo lùi thời gian tiếp cận vaccine. Trong khi đó, nếu doanh nghiệp tư nhân đứng độc lập lại khó tiếp cận vì các hãng sản xuất chỉ đàm phán với Chính phủ. Dó đó, hợp đồng 3 bên gồm doanh nghiệp tư nhân, Nhà nước và hãng dược phẩm là điều các quốc gia đang làm. Nếu Việt Nam áp dụng cơ chế này sẽ đẩy nhanh việc có được 120-150 triệu liều.
Chuyên gia cũng lưu ý, các gói vaccine Việt Nam đã có cam kết nhưng vẫn chỉ là “đếm cua trong lỗ”. Điều quan trọng đó là bao giờ vaccine về đến Việt Nam. Trong bối cảnh thị trường quốc tế cạnh tranh khốc liệt đúng nghĩa theo kiểu “tranh mua” thì vai trò sát sao của Bộ Y tế rất quan trọng.
“Nếu chúng ta tiếp tục chờ đợi, vaccine sẽ về tay ông khác. Nên nếu đã chấp nhận trả giá thị trường, thậm chí cao hơn thì phải quyết liệt có được vaccine giao cho Việt Nam.” – ông Thành nhấn mạnh.
Mặc dù mở rộng tất cả các kênh tìm kiếm vaccine là hiệu lệnh của Chính phủ trong tình huống khẩn cấp, các chuyên gia khuyến nghị việc đảm bảo chiến lược “vaccine hỗn hợp” (vaccine mix) vừa đáp ứng được yêu cầu của tình hình đồng thời tạo ra nguồn cung ổn định, an toàn.
Theo Tiến sĩ Thu Anh, 2 tiêu chí quan trọng nhất trong việc lựa chọn vaccine đó là an toàn và hiệu quả. Hầu hết tất cả các loại vaccine, dù của quốc gia nào sản xuất, đã được phê duyệt đều có hiệu quả cao trong việc giúp cho người nhiễm không bị bệnh nặng hay tử vong. Nhưng có thể dựa trên số liệu về an toàn của vaccine để lựa chọn vaccine phù hợp cho đối tượng tiêm chủng. Ví dụ Astra Zeneca dễ gây biến chứng đông máu ở những người trẻ tuổi vì vậy ở một số quốc gia trên thế giới người ta ưu tiên dùng Astra Zeneca cho người cao tuổi và ưu tiên dùng Pfizer cho người trẻ tuổi.
“Có rất nhiều các chỉ số về hiệu quả của vaccine để giảm lây nhiễm trong cộng đồng như hiệu quả giảm các xác suất bị bệnh nặng hoặc tử vong và đặc biệt là hiệu quả đối với từng chủng virus đang lưu hành ở tại quốc gia. Chúng ta cần phải lựa chọn những vaccine phù hợp cho từng giai đoạn dịch tễ của đất nước. Bên cạnh đó dựa trên những nguồn vaccine tiếp cận được, phải tính toán đến hiệu quả giảm lây nhiễm. Ở một thời điểm, ưu tiên hiệu quả giảm lây nhiễm hay hiệu quả giảm bệnh nặng và ca bệnh tử vong là điều phải tính toán” – Tiến sĩ Thu Anh cho biết.
Trong trường hợp không được phép lựa chọn vaccine, lời khuyên của TS. Thu Anh là nếu buộc phải tiêm vaccine thì dù chỉ có hiệu quả 50% cũng vẫn là lựa chọn chấp nhận được, tối thiểu cũng giúp bảo vệ bản thân không bị nhiễm nặng hay tử vong. Trong khi đó, các các biện pháp phòng chống dịch như 5K, truy vết, cách ly vẫn cần phải được thực hiện ở một mức độ nhất định để khống chế số ca nhiễm nặng, không làm hệ thống y tế rơi vào tình trạng quá tải.
Xuân Linh – Thúy Hằng
Bài 2: Chiến lược Vaccine thần tốc và phép thử năng lực quản trị của Nhà nước
